Atsız

Atsız, tam adı a l a e d d î n a t s i z (d. 1095,
Merv – ö. 31 Temmuz 1156, Habuşan),
Harezmşahlar Devleti’nin kurucusu sayılan
hükümdar (hd 1128-56).
Büyük Selçukluların Harezm valisi Kutbeddin
Muhammed’in(*) oğludur. Babasının
ölümü üzerine 1128’de Sultan Sencer
tarafından Harezm valiliğine atandı.
1130’da Sencer’in Maveraünnehir seferine
katıldı. Sencer’i bir suikasttan kurtararak
üvenini kazandı. 1132’de Horasan ordusu
omutanı olarak Irak seferinde yararlık
gösterdi. 1135’e değin Selçuklu Şultanlığina
bağlı kaldı. Bu dönemde Üst Yurd’u,
Mangışlak’ı ve bozkırlardaki göçebeleri denetim
altına aldı. 1135 Gazne seferi sırasında
Sencer’den aynlarak Harezm’in merkezi
Gürgenc’e döndü. Bağımsız davranmaya
Atsız, Nihal 542
başlayarak Selçuklu topraklanna baskınlar
ve seferler düzenledi. Sultan Sencer
1138’de, İslam kanı döktüğü gerekçesiyle
Atsız’m üzerine yürüdü. Atsız, aldığı savunma
önlemlerine karşın Selçuklu ordusuna
yenik düşerek kaçtı. Ertesi yıl Harezm’e
gelerek yönetime el koydu ve bağımsızlığını
üan etti. 1140’ta Buhara’ya yürüdü. 1141’de
Sencer’e bağlılık yemini etmekle birlikte
Karahitaylılan Selçuklulara karşı savaşmaya
kışkırttı. 1141 Katahan Savaşı’nda Selçuklu
ordusu Karahitaylılara yenilince Atsız
da Horasan’a girdi. Merv’i alarak karşı
koyanlan kılıçtan geçirdi. 1142’de Nişabur’u
da alarak burada adına hutbe okuttu.
Ama Harezm’e dönüşünden sonra Horasan
kentleri yeniden Sencer’in buyruğuna girdi.
Sencer 1143’te Gürgenc’i ikinci kez kuşattığında
Atsız yeniden bağışlanmasını diledi.
Ama banş uzun sürmedi, 1147’de Selçuklu
sultanı üçüncü Harezm seferine çıkınca
Atsız 1148’de bir kez daha bağışlanmasını
diledi. 1152’ye değin ilişkiler bozulmadı.
1153’te Atsız, bu arada Sencer’in tutsak
düşmesinden yararlanarak Horasan’a yürüdü.
Kıpçaklarla savaştı. 1156’da bütün Horasan’ı
işgal etti. Sencer’in özgürlüğe kavuşmasından
bir süre sonra öldü.
Atsız, Selçuklulara bağh, Karahitaylılara
vergi ödeyen bir emir olmasına karşın,
Harezm Devleti’nin kurucusu sayılmıştır.
Birkaç kez elde ettiği bağımsızlık fırsatlannı
iyi değerlendirememiş, bu konuda Oğuz
boylannın varlığını engel kabul ederek
Oğuzlan ortadan kaldırmayı amaçlamıştır.
Bilime, edebiyata çok fazla ilgi duyduğu
bilinmektedir. Farsça rubaileri vardır. Kişiliği
ve savaşlan, ünlü İranlı şair Enverî ile
kendi tarihçisi ve danışmanı Reşideddin
Vatvat tarafından övgülü bir biçimde kaleme
alınmıştır.