PÜRİTEN

(ing. puritan; “saflık” anlamına gelen lat. puritas, -atisten). Tar. Kutsal Kitap’ı yeni bir gözle okumaktan yana olan ve XIX. .yy. sonundan başlayarak çoğu Amerika’ya göç eden katı bir pres- biteriyen tarikatının üyesi. —ANSİKL. Ingiltere’de James I Stuart’ın, presbiteryenliğe katılmakla birlikte piskoposluğu kaldırmayı reddetmesi ve püri* tenler için hoşgörü isteyen Binler dilekçesinin (Hampton Court konferansı, ocak 1604) hükümdar tarafından kabul edilmemesi, 1610’a doğru, kralların tanrısal hakkının karşısına ulusun yüksek hakkını çıkaran siyasal bir püritenciliğin doğmasına yol açtı. Tanrıbilimsel püritenciliğin siyasal püritencilikle birleşmesi, İngiliz dev- riminin belirleyici öğelerinden biriydi. Çoğu, Cromvvell gibi doğu kontluklarından gelen ve Charles l’e karşı Parlamento saflarında savaşan püritenler, kralın yenilgiye uğratılmasına ve idam edilmesine (1649) katkıda bulundular. Ayrıca Ingiltere kilisesi’ni, presbiteriyen Iskoçya kilisesi’ne göre yeniden örgütlemeyi tasarladılar (VVestminster sinodu, 1643). CromvvelP in iktidara gelmesinden sonra, fiilen hükümeti denetledilerse de (Barebone’s Par- liamenjt, 1653), deneysizliklerinden ötürü devleti yeniden örgütleyemediler. Bunun üzerine bölünerek, 1660’ta yeniden kurulan krallık yönetimi tarafından siyasal ya* şamdan uzaklaştırıldılar. (-+ PÜRİTENCİ- LİK.) • Kuzey Amerika’da. Anglikan kilise’de reform yapmanın olanaksız olduğu kanısına varan bazı püritenler, kendi kuramlarını uygulamak üzere yurtlarından göç etmek ve denizaşırı topraklarda yeni bir din topluluğu kurmak yolunu tuttular. Bunların otuz beşi, ayrılmış Leiden kilisesi’nden (Hollanda) geliyor, altmış yedisi de serüvencilerden (Pilgrim* Fathers) oluşuyordu; Okyanus’u Mayflower* adlı bir gemiyle aşarak (16 eylül – 21 aralık 1620), Ply- mouth kolonisinin kurulduğu yere yerleş
tiler. 1629’da yapılan ikinci bir yolculuk, Massachusetts körfezi kolonisinin kurulmasına yol açtı. Püritenler burada, ruhları selamete erişmemiş olan çoğunluk ile azizler azınlığı (kurtuluşu yalnız bu azizler umut edebilirlerdi) arasında kesin bir ayrım yapan bir toplum kurdular. Kendi kendilerini yöneten püritenler (bir vali, yedi yardımcı ve bir meclis), yalnızca Kilise üyelerine (Massachusetts halkının % 25’i) oy hakkı tanıdılar. Bu niteliği ancak ayine katılanlar kazanabildiği için, 1635’te çıkarılan bir yasayla, ayine katılmak zorunlu duruma getirildi. Ancak yeni gelenlerin sayısının artması (1630-1640 arasında 20 000), bu püritenlerin batıya ve güneye doğru, daha önce kurulan koloniler zararına yayılmalarının hoşnutsuzluklara neden olması, hoşgörüsüzlüklerinin nefret uyandırması, kazanç hırsının giderek büyümesi, azizlerin çocuklarını vaftizden bağışık tutmamak kararı ve Massachusetts fermanı’nın Charles II tarafından yürürlükten kaldırılması (1684), Yeni İngiltere’deki püriten yönetimi sarstı. Bununla birlikte püritenler, Hoşgörü bildirgesi’nin ilanına (1689) rağmen, dinsel sapmaların üzerine gitmekte ve başlangıçtaki ahlaki katılıklarını sürdürmekte ayak dirediler. Sonunda, püriten ve tarikatçı ortodoksluk yandaşlarının, vaftiz olan herkesi kudasa kabul etmeyi reddetmeleri üzerine, XVII. yy. sonunda Yeni İngiltere’nin dinsel birliği bozuldu. Gelenekçiler, varlıklarını sürdürebilmek için, devletin bir ölçüde laikleşmesini kabul etmek zorunda kaldılar ve bu laikleşme sonucu püriten papazlar, siyasal güçlerinin bir bölümünü yitirdiler. Sonunda püriten kolonileri Massachusetts eyaleti içinde eriyip gitti (1691). Ortak yasaya bağlı kalan püritenler, uzun süre dinsel özgünlüklerini korudularsa da, tanrıbi- limsel düzeyde dogmatizmlerini azaltmaya, bireysel planda da daha anlayışlı bir tutuma yönelmekten de geri kalmadılar. Ancak bu durum onların, tarikatçı bir kilise ve devlet görüşüne bağlı kalmalarını ve bu nedenle 1750’den başlayarak, İngiliz hükümetini amerikalı uyruklarına bağlayan temel sözleşmeyi bozmakla eleştirdikleri anglikan piskoposluğa ve İngiliz hükümetine karşı çıkmalarını engellemedi. Böylece, 1776 Amerikan devrimi’ nin hazırlanmasında önemli bir rol oynadılar.