ŞEYH SAİT (1865 Palu-1925 Diyarbakır), Şeyh Sait İsyanı’nin elebaşısı. Medrese öğreniminden sonra Palu’dan ayrılarak, yerleştiği Erzurum’un Hınıs ilçesinde bir süre koyun ticareti yaptı. ^Şeyh sıfatından yararlanıp halkın din duygularını sömürerek, bir yandan servet edinirken bir yandan da siyasi nüfuz sağladı^ Koyun ticareti dolayısıyla sık sık Halep’e gitti. Gezileri sırasında yol boyundaki aşiretler arasında geniş ün ve itibar sahibi oldu. Kürt bağımsızlık hareketi yanlılarıyla tanıştı ve bu amacı benimsedi. Oğlu Ali Rı-za’yı birkaç kez İstanbul’a yollayarak Kürdistan Teali Cemiyeti ile ilişki kurdu. Cumhuriyet döneminde doğuda düzenlediği isyan bastırıldı (1925). Şark İstiklal Mahkemesi’ne verildi. Öteki isyancılarla birlikte yargılanarak idam edildi.
ŞEYH SAİT İSYANI, Doğu Anadolu’da Cumhuriyet döneminin başında ortaya çıkan ayrılıkçı ve dinci isyan. Amacı Şeyh Sait’in önderliğinde dinsel temele dayalı bir Kürt devleti kurmaktı. Hareket İngilizlerin kışkırtması ve İstanbul’daki Kürt Teali Cemiyeti’nin desteğiyle gerçekleşti. Nakşibendi şeyhi olan Şeyh Sait, Hınıs yöresinde gerekli hazırlıkları yaptı. İsyan, Elazığ’ın Piran Köyü’ndekı asker kaçaklarını yakalamaya gelen jandarmalara ateş açılmasıyla başla-
2013
ŞEYH
dı (13 Şubat 1925) ve hızla genişledi. İsyancı kuvvetler ilk olarak Genç ilinin merkezi Drahni’yi ele geçirdiler (16 Şubat). Şeyh Sait, kendisine katılan dört aşiretin kuvvetleriyle birlikte Çapakçur, Muş ve Diyarbakır cephelerini kurdu. Hani, Lice ve Palu’yu ele geçirdi. Ardından Elşzığ ve Muş’ta yağmaya girişti. Ayaklanmanın üstüne gönderilen kuvvetler önce başarılı olamadı. Şeyh Abdullah’ın yönetimindeki isyancılardan bir kısmı Muş cephesinde Varto’yu alarak Erzurum üstüne yürüdü. Şeyh Sait de emrindeki 5.000 kişilik kuvvetle dört koldan Diyarbakır’a saldırdı (7 Mart). Bu arada hükümet doğuda sıkıyönetim ilan etti/Fethi Okyar çekildi, yerine İsmet Paşa başbakan oldu. Hükümet kuvvetleri Diyarbakır’ı yerli halktan da yardım görerek şiddetle savundu ve isyancıları bozguna uğratarak takibe başladı (8 Mart). Bu tarihten itibaren hükümet kuvvetleri geniş bir temizlik harekâtıyla birlikte isyancıların elindeki yerleri geri almaya başladı. ‘|>eyh Sait, maiyetiyle birlikte Varto’nun güneyindeki Carpuh köprüsünde sıkıştırılarak yakalandı (15 Nisan). Şeyh Sait İsyanı’nı elaltından destekleyen Küfdistan Teali Cemiyeti başkanı eski Şûrayıdevlet (Danıştay) reislerinden Seyit Abdülkadir de İstanbul’da ele geçirilerek 12 arkadaşıyla birlikte yargılanmak üzere Diyarbakır’a getirildi. Abdülkadir ve 5 arkadaşı yargılanarak idam edildiler (27 Mayıs). Şeyh Sait ve 47 kişi Şark İstiklal Mahkemesi tarafından idama mahkûm edildi. Karar Diyarbakır’da Siverek Kapısı’nda yerine getirildi (29 Haziran 1925).
