Lipmann, Fritz Albert

(d. 12 Haziran 1899, Königsberg [bugün Kaliningrad, Rusya Federasyonu], Almanya – ö. 24 Temmuz 1986, Paughkeepsıe, New York, ABD), Alman asıllı ABD’li biyokimya bilgini. Hücrede besinlerin enerjiye çevrilmesi sürecinde önemli bir katalızleyici olan koenzim A’yı buluşuyla 1953 Nobel Fizyoloji ya da Tıp Ödülü’nü Sir Hans Krebs’le paylaşmıştır.
Berün Üniversitesi’nde tıp öğrenimini 1924’te, doktora çalışmasını da 1927’de tamamladı. 1927-30 arasında Heidelberg Üniversitesi’nde biyokimyacı Otto Meyerhof la birlikte çahştı. Daha sonra araştırmalarım Kopenhag’da Carlsberg Vakfı Biyoloji Enstitüsü’nde ve New York kentinde Cornell Tıp Okulu’nda sürdürdü. Massachusetts Genel Hastanesi’nde (Boston) biyo-
araştırma bölümünü yönetti (1941-Harvard Tıp Okulu’nda biyokimya ri verdi (1949-57). Güvercinin karaci-dokusu özütlerinden ısıya dayanıklı, eyid niteliği olan bir madde elde etti : koenzim A olarak adlandırdığı bu ı molekül yapışım belirledi (1953). ■■özde bu maddenin şeker ve yağların ortamda parçalanması sürecinin ‘âriuıü olarak asetik asite bağlandığı r. Hücre metabolizmasında yer önemli maddelerden biri olan ı A aminoasitlerin, steroitlerin, yağ ı ve hemoglobinin enerjiye çevril-yardımcı olur. Lipmann 1957’den ı sonuna değin, bugün Rockefeller i olan Rockefeller Enstitüsü’nde r York kenti) dersler verdi ve araştır-sürdürdü.
üpit ve protein içeren, suda ı ve çözünmeyen türleri olan kimya-L anddelerin ortak adı.
aasmdaki kolesterol kanda çözünden taşınmak için lipoproteinlere zorundadır. Bu işlevi yüklenen r lipoprotein vardır: Düşük yoğunluk-i Snoproteinler (DYL) ve yüksek yoğun-“■» hpoproteinler (YYL). DYL, koleste-tneşimlendiği karaciğer dokusundan ı hücrelere taşır. Burada YYL’den ayn-kolesterol hücrede çeşitli işlevlerde YYL’nin vücut dokulannda fazla ı ya da kullanılmayan kolesterolü kara-î geri götürdüğü düşünülmektedir. Ka-: dönen kolesterol burada safra asit-_ ılandıktan sonra vücuttan atılır, kolesterolün yüzde 70’ten fazlası . tarafından, geriye kalanın büyük bö-de YYL tarafından taşınır. Damar _ damarların iç yüzünde biriken > çökeltileri öncelikle DYL’ye bağlı ko-” ‘en oluşur. Buna karşılık, YYL erinin bu birikmeyi önlediği ya da dolayısıyla sağlığa yararlı olduğu f fettanmış tır.
, V&cattaki hücreler, dış yüzeylerindeki kü-; mBk abaların yardımıyla kandaki kolestero-
> feakr; bu alıcılar DYL taneciklerine ve I âpd£lan kolesterole bağlanarak bunlan Avdan hücre içine çeker. Bir vücut hücresi-ı içine alabildiği kolesterol miktarı sınırlı 1 §Mq£nndan, hücrenin tuttuğu DYL tane-‘ sayısı fazlaysa hücre yüzeyinde i DYL alıcılarının yapımı durur; böylece içine daha fazla kolesterol alması «^geOenir. Hücre yüzeyindeki ahcı sayısının atanası hücrenin daha az kolesterol ve kandaki kolesterol miktarının ı gösterir. Bu durumda kan damarla-iîç yüzünde kolesterol birikme tehlikesi
■r—iaH lipoproteinlerin miktarının aşın Precede arttığı (hiperhpoproteinemi) ya da —!*{■ (hipohpoproteinemi) çeşitli kalıtsal Tııl lir vardır.
last I-II (Macaristan kralları) bak. Leo-fdd I-II (Kutsal Roma-Germen imparatorları)
Uşşe, eski Alman devletlerinin en küçük-famden biri. 1946-47’den bu yana Almanya’nın Kuzey Ren-Vestfalya (Nordrhein-Westfalen) eyaletinin (Land) kuzeydoğu toksini oluşturur. Lippe’den daha küçük bir devlet olan ve günümüzdeki Aşağı Saksonya (Niedersachsen) eyalet toprak-bnnın güney kesiminde yer alan Schaum-fcnrg-Lippe ise 1640’larda Lippe hanedanı-an ayrı bir koluna bağlı olarak kurul-■nştur. Orta Weser Irmağının doğu-batı doğrultusundaki kıvrımının kuzey ve gü-aeyinde yer alan Lippe topraklan Teuto-Ormanına (Teutoburger Wald) doğra güneybatı yönünde uzanır.
Ortaçağda Lippe senyörlerinin ilk topraklan Paderbom’un batısında, Lippe Irmağı kıyısındaki Lippstadt’ın çevresindeydi. V. Simon (ö. 1536) 1528’de Lippe kontu unvanını aldı. Lippe, Reform döneminde önce Lutherci (1538), ardından da Kalvenci (1605) oldu. 17. yüzyılın başlannda hanedanda bölünmeler ortaya çıktıysa da Lippe-Detmold kolu (1710’dan sonra prens unvanı aldılar) Schaumburg-Lippe’nin elindekiler dışındaki bütün topraklan yeniden birleşr tirdi.
Rinteln’in kuzeydoğusunda yer alan Schaumburg (ya da Schauenburg) yaklaşık 1100-1640 arasında bir kontluk hanedanının merkeziydi. Hessen-Kassel ve Braunschweig bu kontluk topraklanılın bir bölümünü ele geçirdiyse de son Schaumburg kontesinin kardeşi Lippe-Alverdissenli Philipp geri kalan topraklan elinde tuttu ve merkezi Bückeburg olan bir prenslik kurdu. İki devlet birleşerek 1807’de I. Napoléon’un koruması altındaki Ren Konfederasyonu’ na, 1815’te de Alman Konfederasyonu’na katıldılar. Schaumburg-Lippe 1837’de kuzeydoğu Alman devletlerinin mali birliğine, 1854’te Zollverein’ a (Alman Gümrük Birliği), 1866’da Kuzey Alman Konfederasyonu’na (Lippe’nin katılışı, 1867), 1871’de de Alman İmparatorluğu’na katıldı. Weimar Cumhuriyeti (1919-33) anayasası gereğince her iki devletteki prenslik rejimlerinin yerini cumhuriyet yönetimleri aldı. Bu yönetimler de Nazi döneminde ortadan kaldı-nldı.
Lippe Irmağı, Almanya’da, Kuzey Ren-Vestfalya (Nordrhein-Westfalen) eyaletinde (Land), Ren Irmağına sağdan katılan kollardan biri. Teutoburg Ormanının (Teutoburger Wald) batı yamaçlannda, Bad Lippspringe yakınlarında doğar ve batı yönünde yaklaşık 250 km boyunca aktıktan sonra Wesel yakınlannda Ren Irmağına katılır. Lippe Irmağı Ruhr sanayi bölgesinin kuzey sınınnı izler. Tekne geçitleri, su kesimi 1,2 m’yi geçmeyen tekne ve mavnalarla akıntı yönünde taşımacılığa olanak verir. Vestfalya’mn kömür, kereste ve ta-nmsal ürün ticareti için geçmişte Lippe’den yararlanılmıştır. Ama 1929’da Dortmund-Ems Kanalı ile Ren arasında yapılan bir kanal bu suyolunun yerini almıştır. Lippe, Ruhr bölgesi kanal sistemine de su sağlar. Irmak boyunca ilerleyen kanal bu amaçla 1960’larda Hamm’ın doğusuna kadar uzatılmıştır.
Lippershey, Hans, jan lippersheim ya da Hans lippersheim olarak da bilinir (d. y. 1570, Wesel, Almanya – ö. y. 1619, Middelburg, Felemenk Cumhuriyeti), teleskopun mucidi (1608) olarak kabul edilen Felemenkli büyüteç yapımcısı.
Kijker (“bakaç”) olarak adlandırdığı buluşunu, savaşta kullanılmak üzere, 2 Ekim 1608’de Holland Meclisi’ne sunan Lippers-hey’i 900 florinle ödüllendiren Holland Meclisi ondan, aygıtım iki gözle kullanılabilecek biçimde geliştirmesini istedi. Lippers-hey’in teleskoplan aynı yıl Fransa kralı IV. Henri’ye ve başkalarına da sunuldu. Birçok kişi gibi Parisli Jacques Bovedere de aygıtın astronomi açısından taşıdığı önemi kavrayarak bu buluşu Galilei’ye bildirdi. Kısa bir süre sonra da Galilei kendi teleskopunu yaptı.
Lippi, Filippino (d. y. 1457, Prato, Floransa Cumhuriyeti – ö. 18 Nisan 1504, Floransa), yapıtlanyla 16. yüzyıl Toscana maniye-ristlerini etkileyen Floransa okuluna bağlı erken Rönesans ressamı.
Fra Filippo Lippi ile Lucrezia Buti’nin oğluydu. Sanatında babasını ve Botticelli’yi
17 Lippi, Fra Filippo
izledi. Babasının ölümünden sonra girdiği BotticeUi’nin atölyesinde 1473’e değin çırak olarak çahştı. İlk yapıtlannda Bottıcelh’nin üslubundan etkilenmekle birlikte çizgileri onunkiler kadar duyarh ve incelikli değildi. Lippi yaklaşık 1480-85 arasmda yaptığı bir dizi resimde daha katı ve kişisel bir üslup geliştirdi; en önemlileri arasında “Tobias’ın Gezisi”nin de (Sabauda Galerisi, Torino) yer aldığı resimler yaptı. Botticelli, Perugi-no ve Ghirlandajo ile birlikte Spedaletto’ daki Lorenzo de’ Medici’nin villasının fresklerini yapmak üzere işe alındı; 1482’nin sonuna doğru ise Floransa’daki Signoria
“Aziz Bernardo’nun Hayali”, Filippino Lippi’nin pano üstüne tempera çalışması; Badia, Floransa
SCALA-Art Resource/EB Inc.
Sarayı’nda Perugino’nun yarım bıraktığı freskleri tamamlamakla görevlendirildi. Ama bu iki işinden de günümüze herhangi bir kalıntı ulaşmadı. Kısa bir süre sonra (büyük olasılıkla 1483-84) Masaccio’nun 1428’de ölmesi üzerine yanm kalan Carmi-ne’deki Brancacci Şapeli’nin fresklerini tamamlamayı üstlendi.
Filippino en ünlü yapıtı sayılan “Aziz Bernardo’nun Hayali” (Badia, Floransa) adlı altar panosunu 1480’de ya da 1486’da gerçekleştirdi. Roma’da, Sta. Maria sopra Minerva Kilisesi’ndeki Caraffa Şapeli’nin bezemelerini yaptı. En etkili yapıtlan arasında sayılan Caraffa Şapeli’ndeki çahşma-lannda önceki çahşmalannı aşan bir düzeye ulaştı.
Filippino Roma’dan döndükten (büyük olasılıkla 1491) sonra Lorenzo de’ Medici’ nin Poggio a Caiano’daki villası için yaptığı “Laokoon’un Kurban Edilişi” adlı çalışmasında Caraffa Şapeli’nde kullandığı bezeme yöntemlerinden yararlandı. 1502’de tamamlanan Strozzi Şapeli fresklerine de bu dönemde başladı. Filippino’nun bu freskleri
16. yüzyıl Toscana maniyerizminin öncüsü sayılır.
Lippi, Fra Filippo (d. y. 1406, Floransa -ö. 8/10 Ekim 1469, Spoleto, Papalık Devletleri), ikinci kuşak Floransalı Rönesans ressamı. Masaccio ve Fra Angelico’nun güçlü etkilerini yansıtmakla birlikte kendine özgü açık anlatımıyla dikkati çeker.
Yaşamı ve çalışmaları. Genç yaşta anne ve babasını kaybedince birkaç yıl Floransa’daki teyzesinin yamnda kaldı. 1421’de Karme-litlere katıldı ve Sta. Maria del Carmine Kilisesi’nde yemin ederek keşiş oldu. Bu sıralarda Masaccio, manastır kilisesinin Brancacci Şapeli fresklerini yapıyordu. Rönesans sanatının en görkemli örnekleri arasında yer alan bu freskler ilk kez bu
Lippisch, Alexander M(artin) 18
düzeyde bir sanatla karşılaşan Lippi’yi etkiledi.
Manastır kilisesinde ve arkadlı avluda bazı fresklerin yapımında çalıştıktan sonra Lippi 1432’de manastırdan ayrıldı. Rönesans ya-şamöyküsü yazan Giorgio Vasari’nin Le Vite de’piü eccellenti architettı, pittori, e scultori italiani… (1550; 1568; Ünlü İtalyan Mimar, Ressam ve Heykelcilerin Yaşamla-n) adlı kitabında belirttiğine göre birkaç yardımcısıyla birlikte Adriyatik’te Magripli-lerce kaçmldı; 18 ay tutsak kaldıktan sonra
*r s
■% „ • t* ¡¡t5″…..7-
V\x// ‘i …
J
* / , t V
“Madonna ve Çocuk İsa İki Melekle”,
Fra Filippo Lippi’nin bir çalışması, y. 1465;
Uffizi Galerisi, Floransa
Alinari-Art Resource/EB Inc.
efendisinin bir portresini yaptı ve serbest bırakıldı. 1434’te Padova’daydı. Bu döneme ait hiçbir yapıtı günümüze ulaşmamakla birlikte Mantegna gibi Padovah sanatçılan etkilediği açıktır.
1437’de Floransa’ya dönen Lippi güçlü Medici ailesinin koruması altında çeşitli manastır ve kiliseler için resimler yaptı. Edindiği deneyimlerle vardığı düzey 1437 tarihli “Meryem ve Çocuk İsa Aziz Frediano ve Aziz Augustin Arasında” (Louvre Müzesi, Paris) ve “Madonna ve Çocuk” (Antik Sanat Ulusal Galerisi, Roma) adlı iki altar panosuna yansıdı. Her iki yapıtta da Masac-cio’nun etkisi hâlâ belirgindi, ama Lippi bu resimlerinde farklı bir üsluba yönelmiş, Donatello ile Jacopo della Quercia’nın alçak kabartmalannı anımsatacak biçimde çizgiye öncelik vermişti. Kullandığı sıcak renkleri gölgelerle yumuşatarak çağdaşı Fra Angeüco’nun duru renkçiliğine yaklaşmıştı. Önceleri geç dönem ürünlerinden sayılan, ama bugün 1441-43 arasına tarihlenen “Meryem’e Müjde” de (Antik Sanat Ulusal Galerisi, Roma) üslubunun bu dönemdeki gelişmişliğinin kanıtıydı. Lippi bu resminde yeni yeni keşfedilmekte olan perspektif etkileriyle renk-biçim karşıtlığından ustaca yararlanarak farklı bir kompozisyon düzeni elde etti; kapıda duran iki kızın ince giysilerinin uçuşmasını Botticelli’yi anımsatan bir duyarlılıkla verdi.
Gene bu dönem yapıtlanndan “Meryem’in Taç Giymesi” (Uffizi Galerisi, Floransa) adlı ünlü altar panosu çok sayıda figürle oluşturulmuş karmaşık bir kompozisyondu.
Lippi’nin Angelico ile rekabete girdiğini düşündüren resim çok kanatlı bir panoyu tek bir sahneyi işleyerek bütünleştirmesi açısından Floransa resminde bir dönüm noktası oluşturuyordu.
Lippi altar panolanndaki ağırbaşlı kompo-zisyonlanndan farklı bir yaklaşımla 15. yüzyıl Floransa sanatının en tipik temalarından biri olan Madonna’yı Çocuk İsa’yı göğsüne bastırmış olarak betimledi. Bunla-nn en güzel örneği sayılan “Madonna ve Çocuk fea ve Meryem’in Yaşamından Sahneler” (1452, Pitti Sarayı, Floransa) adlı yuvarlak resim Rönesans sanatını derinden etkiledi. Yaklaşık 1445’te yaptığı ikinci “Meryem’in Taç Giymesi”nde (Vatikan Müzeleri, Roma) Lippi artık Masaccio’nun plastik değerlerinden uzaklaşmış, Angeli-co’nun duru renklerine yönelmişti.
Lippi 1442’de Legnaia’daki S. Quirico Kilisesi’nin papazı oldu. Ama yaşamı olaylarla doluydu; düzenli ve sakin bir yaşamdan uzak, çeşitli aşk maceralan peşinde koşan biri olarak ünlendi. Prato’da Sta. Margherita Manastın fresklerim yaptığı sırada rahibe adayı Lucrezia Buti ile yaşadığı bir macera sonucu 1456’da Prato’yu terk etmek zorunda kaldı. Papa daha sonra ikisinin evlenmesine izin verdi; 15. yüzyılın ikinci yansında Floransa’mn en önemli ressamlanndan sayılan ve Filippino adıyla anılan Filippo bu evlilikten doğdu.
Floransa’nın çok yakınında canlı bir kent olan Prato, Lippi’nin ikinci evi oldu. Sık sık gittiği Prato’da çeşitli freskler ve altar panolan yaptı. Yardımcısı Fra Diamante ile birlikte 1452’de katedralin koroyeri duvar-lannı yeniden bezeme işini aldı. 1463-67 arasında bu kentte yaşadı. Katedralde yaptığı en önemli freskler arasında dört Incil yazarının, Vaftizci Yahya’nın ve Aziz Ste-phanos’un yaşamından sahneler vardı. Aziz Stephanos’un etkileyici cenaze töreni sahnesinde Lippi aralarında Kardinal Cario de’ Medici’nin de bulunduğu kalabalık bir grup içinde kendisini ve yardımcısı Fra Diâman-te’yi de betimledi.
1467’de Lippi Medici ailesinden aldığı bir sipariş üzenne Diamante’yle birlikte Spole-to’ya gitti ve katedralin koroyerinin fresklerini yaptı. “İsa’nın Doğumu”, “Meryem’e Müjde”, “Meryem’in Ölümü” ve “Meryem’in Taç Giymesi” gibi sahneleri konu alan bu freskler son çahşmalanm oluşturdu ve ölümü üzerine yanm kaldı. Medici ailesi Spoleto Katedrali’nde Lippi için görkemli bir lahit yapılması işini oğlu Filippino’ya verdi.
Değerlendirme. Lippi ölümünden sonra daha çok fırtınalı yaşamıyla anıldı. Aynca başka ressamlardan alıntılar yapması yüzünden zaman zaman eleştirildi. Gene de Masaccio ve Fra Angelico’nun etkilerinin Lippi’nfn sanatını daha zengin ve dengeli kıldığı da kabul edildi. Her zaman düşüncelerini doğru ifade edebilecek yöntemleri arayan ve yeni düşünceleri uygulamaktan kaçınmayan Lippi döneminin en önemli sanatçılanndan biri oldu. 20. yüzyıl eleştirmenlerinden Bernard Berenson Lippi’yi yalnızca bir “deha” olarak değil aynı zamanda “usta bir ilüstratör” olarak da değerlendirdi; Berenson’a göre yapıtlan anlatımcı içeriği kadar gerçekçiliği ile de dikkat çekiciydi. Sonraki eleştirmenler Lippi’nin yapıtlanndaki “öyküsel” niteliğin dönemini çok iyi yansıttığını ve erken Rönesans ideallerini günlük dille ifade edebildiğini belirtti.
ÖBÜR ÖNEMLİ YAPITLARI. “Alçakgönüllülük Madonnası” (y. 1432, Sforzesco Şatosu, Milano), “Çocuk İsa ile Tahta Oturan Madonna” (y. 1437, Metropolitan Sanat Müzesi, New York), “Meryem’e Müjde” (y. 1437-40, S.Lorenzo Kilisesi, Floransa),
“Tahtta Oturan Madonna ve Azizler” (1441;42, Uffizi Galerisi, Floransa), “Meryem ve Çocuk İsa” (1441-42, Medici Müzesi, Floransa), “Meryem’e Müjde” (y. 1442-47, Eski Pinakotek, Münih), “Müneccim Kralların Tapınması” (y. 1445-47, Ulusal Sanat Galerisi, Washington, D.C.), “Tahtta Oturan Meryem İki Azizle” (1453, Belediye Müzesi, Prato), “Yedi Aziz” (1458-60, Ulusal Galeri, Londra), “Meryem’in Çocuk İsa’ya Tapınması” (y. 1460, Prusya Kültür Varlıkları Devlet Müzesi, Berlin), “Aziz Bernard ve Çocuk İsa’ya Tapınma” (y. 1463, Uffizi Galerisi, Floransa), “Madonna ve Çocuk İsa İki Melekle” (y. 1465, Uffizi Galerisi, Floransa).