A Ğ A

Türk devletinde askerî ve sivil kuruluşlarda kullanılan bir unvân. Moğolca büyük erkek kardeş mânâsındaki “aka” kelimesinden Türk- çeleşmiştir. Bu mânâsından başka bâzı lehçelerde baba, dede, amca, dayı, abla gibi yaşça büyük
AĞA
akrabâlar için kullanılmaktadır. Ağa kelimesi un- vân olarak kaanlar devrinden îtibâren kullanılmıştır. Moğol prenslerine de aka unvânı verilmekle berâber, bu ünvân daha çok tanınan bir soydan olmayan fakat hizmetleri sâyesinde önemli mevkilere yükselen devlet adamlarına verilmiştir. Tîmûrlular devrinde ise, bu unvânın sâdece kadınlara verildiği kaynaklardan anlaşılmaktadır. Akkoyunlu Devletinde bey zümresine men- sûb olmayan vazifeliler “Ağa” ünvânını kullanmışlardır. Aynı şekilde Türk ve Moğol devlet teşkilâtına bağlı kalan Safevî Devletinde de oymak ileri gelenleri, avcıbaşılar, darugalar, elçiler, saray hadımları bu unvânla anılmışlardır. Kaçarlar devrinde ise mülkî memürlar için ağa ünvânı kullanılmıştır. OsmanlIlarda devlet teşkilâtının genişleme ve gelişmesinden sonra ağa kelimesi, askerî teşkilâtta çok kullanılan bir unvân hâline geldi. Eyâlet ve sancakların vâlileri olan paşa ve beylerden sonra merkez askerî teşkilâtının bütün emirleri, saray kuruluşlarının başında bulunanlar ve ihtisâb ağası gibi bâzı kısım yöneticilerinin bu unvânı taşıdıkları görülmektedir. Ağa unvânı taşıyanların çok defâ vazifeleri veya şekilleri ile târif edilmeleri de, bu unvânın yaygın bir şekilde kullanılmasından ileri gelmiştir. Osmanlı Devletinde ağa un- vânının kullanıldığı yerlerden bâzıları şunlardır: Yeniçeri ağası, harem ağası, hazîne ağası, kızlar ağası, silâhtâr ağa, rikâbdâr ağa, kol ağası, çuhadar ağası, iç ağası, tatar ağası. On dokuzuncu asırda Yeniçeri ocağının kaldırılmasıyla başlayan yeniliklerden sonra, ağa un- vâm yerini bâzı unvânlar hâriç, efendi ve bey un- vânlarına bırakmıştır. 1934’ten sonra imtiyâz anlatan diğer kelimelerle birlikte ağa unvânı da kaldırılmıştır. Halk arasında büyüklere ve büyük kardeşlere ağa denilmektedir. Memleketimizde genellikle bey kelimesiyle birleşmiş olarak büyük erkek kardeşe ağabey denilmektedir.