A L K O L L E R

Karbon atomuna doğrudan doğruya -OH grubunun bağlı olduğu organik bileşikler. -OH grubunun bağlı olduğu karbon atomuna C veya H atomları bağlı olabilir. Alkollerin sınıflandırılması ve adlandırılmaları: 1. Alifatik alkoller, düz zincirli alkollerdir. İki sınıfta incelenebilir:
Yeni Rehber Ansiklopedisi 51
ALKOLLER
Mono alkoller: Bileşiğin yapısında bir tek hidroksil (-OH) grubu vardır. Poli alkoller: Bileşiğin yapısında birden fazla -OH grubu vardır. Bu -OH gruplarının herbiri farklı karbona bağlıdır. A. Mono alkoller: Doymuş hidrokarbonlardan üremiş olanların genel formülü CnH2n+,-OH (R- )H) şeklindedir. Eir alkil (R) grubuna bir -OH rubunun bağlanmasıyla teşekkül etmektedirler, fono alkoller üç ayrı sınıfta toplanır: a) Primer (birincil) alkoller: -OH grubu bir ;taki karbona bağlı olup bu karbona en az iki H omu bağlı olur. CH3-CH2-OH gibi. b) Sekonder (ikincil) alkoller: -OH grubu aradaki rhangi bir karbona bağlı olan alkollerdir. -OH ubunun bağlı olduğu karbona bir H atomu bağ- Dİur. CH3-CHOH-CH3 gibi. c)Tersiyer (üçüncül) alkoller: -OH grubu H ’sı nayan karbona bağlıdır. (CH3)3COH gibi. Mono alkollerin adlandırılması: Türediği parafinin sonuna ol – eki veya alkilin linden sonra “alkol” kelimesi getirilerek ad- iırılırlar: CH3-OH metanol (metilalkol) C2H5-OH etanol (etil alkol) C3H7-OH propanol (propil alkol) C4H9-OH bütanol (butil alkol) Dört karbonlu bir alkol primer, sekonder veya yer olabilir. Farkı belirtebilmek için ol-ekin- ünce -OH grubunun bağlı olduğu karbonun nu- ısı söylenmelidir: :H 3-CH,-CH2-CH2-OH Butan-l-ol (primer) :H 3-CH2-CHbH-CH3 Butan-2-ol (sekonder) )nemli mono alkoller: ) Metil alkol (metanol, karbinol): CH3OH İde edilişi: letanol ilk defa 1661’de odunun kuru kuru- nıtılmasıyla elde edildi. Damıtma ürününde -3 metanol, % 10 asetik asit, % 0,5 aseton ve lan bulunmaktadır. ıdüstride, karbonmonoksit ile hidrojenin re- ınundan elde edilir.
0+2H,
400°C, 200 atm.
c h 3o h
Z n0/C r03
metodla saf metanol elde edilirse de sı- n 30-40 derece yükselmesi hâlinde n- pro- e izobutanol teşekkül edebilir, ellikleri : Saf metanol 64,6 derecede kay- ıkışkan bir sıvı olup, parlak olmayan mâ- ir alevle yanar. Bütün organik çözücülerde ıda çözünür. Fraksiyonlu destilasyonla su- tisinden % 99’luk bir saflıkta elde edilir, nutlak) metanol elde etmek için Mg kul
2CH3OH+Mg — (CH30),M g+H2 (CH30 )2Mg + H20 — 2CH,OH + MgO Çok az miktardaki metanol canlı organizı için zehirdir. Kakçı yaralar, bozukluklar meyda getirir. Meselâ 25 gram metanol içilirse gözl kör olur. Kullanılışı: Endüstride çözücü ve motor y kıtlarının bir bileşeni olarak geniş çapta kullanıl Formaldehit ve aiıilin boyalarının elde edilişine kullanılır. Ayrıca metillendirme vâsıtası olara organik sentezlerde ve alkolün içilmezliğini sa| lamada yaygın olarak kullanılır. b) Etil alkol (etanol): C2H5OH (Bkz. Etil alkol; c) Propil alkoller (propanoller): C3H7OH İki tâne yapı izomeri vardır; n-propanol v< izopropanol. n-propanol, CH3-CH2-CH2-OH ho: kokulu, renksiz, 97.2 derecede kaynayan bir sıvıdır. Metanol sentezi yanında bir yan ürün olarak ve füzel yağı içinde bulunur. Ticârî olarak 0x0 prosesi denilen işlemle hazırlanır. İzopropanol, (CH3)2- CH-OH, 82.4 derecede kaynayan renksiz bir sıvıdır. Asetonun katalitik hidrojenasyonu ile elde edilebilir:
CH3-CO-CH3 c h 3 3 (Ni) 3
CHOH-CH,
Ticârî olarak propenin sülfürik asit içinde tutulması ve bunu müteakip meydana gelen esterin hidrolizi ile elde edilir. Propanol ve izopropanol çözücü olarak sık
kullanılır. İkisi de toksiktir. B- Poli alkoller: Bu sınıf bileşikleri temsil eden en basit örnekler, dihidrik alkol (etilen glikol), trihidrik alkol (gliserin) ve tetrahidrik alkol (erit- ritol)dür: CH2OH-CH2OH (Etilen glikol) CH2OH-CHOH-CH2-OH (Gliserin) CH2OH-CHOH-CHÖH-CH2OH (Eritritol) Bu bileşiklerin hidroksil grubu arttıkça eter ve alkoldeki çözünürlükleri artar. Polialkollerin bâzısı kıymetli tabii ürünlerin birer bileşenidir. Meselâ gliserin yağlarda bulunur. Daha yüksek polial- koller mesela pentiol ve hexitoller karbonhidratlar kimyâsında önemli yer tutar. Etilen glikol: Elde edilişi: 1) Mono alkollere benzer olarak 1, 2 dihalojen alkanlardan sulu potasyum hidroksit veya alkol metal karbonat yardımıyla hidrolizle elde edilebilir. Misal 1,2- dibromoetan etilenglikol verir. 2) Etilen glikol endüstriyel olarak etilenden aşağıdaki metotlarla elde edilir. a-Etilen, klorlu sudan geçirilir. Meydana gelen etilen klorohidrin sodyum bikarbonat sulu çözel
tİ S İ V İ P h i H r n l î ‘ » ı ;
b-Etilenoksidin soğuk, sulandırılmış hidrok- lorik asitle muâmalesiyle elde edilir. Özellikleri: Etilenglikol renksiz, kaynama noktası 198 derece olan vizkoz (ıkıvamlı) tatlımsı bir yağdır. Su ve alkolde her oranda karışır, 1,2- glikollerin kimyasal özellikleri mono alkollerin- kine benzer. Etilen glikolün biraz derişik sülfürik asitle veya derişik fosforik asitle ısıtılmasıyla kıymetli bir çözücü olan dioksan elde edilir. Kullanılışı: Etilen glikol, onun monometil eteri, monoetil eteri ve dioksan kıymetli çözücüdürler. (Misal, vernikler ve selüloz asetatlar için.) Etilen glikol antifriz olarak, gliserin yerine sık sık kullanılır. l’ Gliserin: Poli alkollerin en önemlisi ve hemen hemen hayvânî ve nebâti yağların tamâmında görülen gliseridlerin bir bileşenidir. İlk olarak zeytin yağının hidroliz ürünü olarak keşfedildi. (1779). Elde edilişi: 1. Yağların sülfürik asit veya sodyum hidroksitle hidrolizi ile, 2. Alkolik fermantasyonda bir yan ürün olarak, 3. Sentetik olarak, tabi gazın kraking (termik parçalanma) ürünlerinden propilen başlangıç materyali alınarak, 4. Allil alkolün hidrojen peroksitle W 03 katalizörlüğünde hidroksillenmesiyle elde edilir. Özellikleri: Gliserin tatlımsı ağdalı, K.N. 290 derece olan renksiz bir sıvıdır. Su ve alkollerde her oranda karışır fakat eterde hemen hemen hiç çözünmez. Susuz gliserin şiddetli bir şekilde soğutulduğunda kristallenir, (E.N. 18°C). Üçlü bir alkolün göstermesi beklenilen kimyasal davranışı gösterir. Gliserinin hafif oksitlenmesi sonucu hem birincil hem de ikincil OH grupları gliseraldehit ve dihidroksi aseton teşkil edecek şekilde değişirler. Kullanılışı: Gliserin yaygın bir ticârî uygulama alanı bulmuştur. Ecza endüstrisinde merhem, diş mâcunu îmâlâtmda ve kozmetikte kullanılır. Kumaş dokumada bir amil olarak ve tütün endüstrisinde son mâmülün nemini muhafaza edici olarak kullanılır. Gaz saati ve araba radyatörlerinde sulu çözelti içinde bir antifriz olarak kullanılıp bir fren sıvısı olarak bilinmektedir. Daktilo şeritlerinde higroskop olarak kullanılır. Gliserinin en önemli kullanılma alanlarından biri de patlayıcı madde endüstrisidir. Nitrogliserin ve dinamit endüstrisinde kullanılır. Bunlara ilâveten alkid reçineleri üretiminde bir başlangıç materyalidir. (Bkz. Gliserin).
2. Aromatik alkoller: Aromatik alkoller yan zincirde OH- grubu bulundurduğundan aril grubu ve alifatik alkol grubu bileşiği gibi düşünülebilirler. Misal:
Fenil metanol, C6H5-CH2OH, renksiz, hoş kokulu bir sıvı olup KN. 205 derecedir. Suda az çözünür. Elde ediliş reaksiyonu aşağıdaki gibi gösterilebilir. C6H5-CH2Cl+Na,C0,+H20 -* C6H5-CH2OH+ NaHCO,+NaCl Fenil etanol, C6H,-CH2-CH2OH, gül yağının en fazla olan bileşeni olup, esterleri parfümeride çok kullanılır.