AFYON İli, zengin tarihiyle ilgili eserleri göğsünde toplamıştır. Afyon merkez ilçesi, ilin diğer ilçeleri arasında sanat değerini haiz tarihî eserleri en çok bulunanıdır. Toprak ajtında kalmış tarihî eserlerden başka, bugün toprak üzerinde görünenlerin başında Kaleler, Camiler, Kervansaraylar, Mescitler ve Hamamlar gelmektedir. Kalelerin içinde başta Afyon kalesi, Demirlikale, Toprokkale, Gezler kalesi gelir. Afyon Kalesi: kalelerin en namlısıdır , etrafı eski evlerle kaplıdır. Dik ve sarp olan bu üçüncü zaman tepesi şehirden 220 metre yüksekliktedir. Güney tarafına düşen eski yoldan çıkılınca, önce birinci kale kapısına, az daha yükselince Bizanslılar tarafından yapılmış surlara ve bir zindana varılır ; tepeye yaklaşınca, ikinci kapı ve kalenin surları görülür. Kalenin tam üst kısmında Kızkalesi, birkaç su mahzeni, eskiden ölüme mahkûm olanlar için kullanılan derin kuyular bulunur. Kayalar üzerine çıkabilmek için de ayrıca kayalara oyulmuş merdivenler vardır Etiler zamanında yapılıp, Frilcya, Bizans ve Selçukiler zamanında tamir görmüş olan kalenin, bilhassa harp ve müdafaaya elverişli oluşu değerini
artırmaktadır; netekim, bu kaleyi tekrar tamir ettiren Selçuk Sultanı /. Alâettin Keykubat, burasını en güvenli bir sığınak ve Karinelerinin saklanmasına mahsus bir yer haline getirmiştir. D em irlikale: Afyon merkezine bağlı 30 Km. uzaklıktaki Demirli köyüııdedir ; Frikya devrinden kalmadır. Dağlara oyularak yapılmış bu orjinal kalenin ayrıca mağara ve tünelleri vardır. Toprakkale: Afyonun Şuhut Bucağına bağlı Sanir Köyünde, 2,000 rakımlı bir tepe üzerindedir. Gezler Kalesi : Sincanlı Ovasında Gezler Köyündedir. Bu kalelerden başka, Frik- yalılardan kalan ve bir gezgini ilgilendirecek kadar güzellik gösteren daha bir takım kayalar vardır. Bunlar arasında, Düğer Köyü yakınlarında üzerinde feyiz ve bereket ilahesinin aslanlar arasında kabartması bulunan /4s- lankaya ile aynı semte, aynı tarzda Ka- pıkaya ve Hayran- veli Köyünde Aslanlı Mezar vahut As- lantaş, Maliaş, Yı- lantaş adlı yazılı ve resimli kayalar da sayılmağa değer.
Merkeze bağlı Şeydiler Köyü ile Emir ve Lemnek, Bayat Bucağı arasında kayaların oyul- masiyle yapılmışÂır& İnler ve bu mahiyette A yazin ibadethaneleri görülecek eserlerdir. Şehirde 45 cami ve mescit vardır. Bunlardan Ça- vuşbaşı Caddesi üze- rindekiyle Çavuşoğlu mahallesinde Kabe Mescidi. Camii Kebir Mahallesinde Ulucami ve Zaviye Mahallesinde Kuyulucami, Taşcamii, Altıgöz Köprüsü ve Kitabeleri ayrıca Taşpmar Hodaki çeşmelerinin ki- tabelerı ve Ishaklı, Çay, Çardak Kervansaraylar, Selçuk devri mimarlığının bugüne kadar yaşamış değerli eserleridir. Bunlardan başka, Osmanlılara ait Yenicami, Çavuşbaşı, Başçeşme, kıymetli mozayık ve çinilerle süslü Mısırlı, Kebirin Ahm et bey kCamii,Hamam ve Medresesi ve kütüphanesi san’at ve mimarlık özelliklerini gösteren eserlerdir. Müze : Şehrin zengin sayılacak durumda bir müzesi vardır. Mühim bir ‘ kısmını kazılarla bulunmuş eserler teşkil eden bu müzedeki eserlerin, diğerlerini heykeller, silahlar, ev eşyaları gibi müzelik değerde görülenler teşkil etmektedir. Müzenin en meşhur kısmı «Kusura Salonu» dır. Afyon’un Sandıklı ilcesine bağlı Kusura Köyündeki höyüğün kazılmasiyle elde edilen eserlerin topluca bulundurulduğu bu salonda bilhassa Etiler devrinde kullanılan kapkacak, iğne, kepçe, ok, balta, gibi eşya bulunmaktadır. Esasen
-«Kusura» adı, pek eski ve Eti tarihinin başlangıç devriolan Kuşar-Kussar Krallığına merkezlik etmiş bir şehrin adından gelmektedir. H öyüğün kazısını yapan Kembrirıc Üniversitesi Antikiteler Kurumudur. Afyon ilinde bulunan ve pek azı açılmış olan 100 ¿:adar höyüğün çoğu, eski eserlerin bulunduğu yerler olarak kabul edilmektedir. Zafer anıtı: Kara günler karşısında Türk’ün ölmez hamlesini canlandıran bu tunç anıdm yapılmasına 1932 de başlanmış ve 24 Mart 1936 da bitirilmiştir.
NÜFUSU
1940 sayımına göre, merkez ilçesinin nufusu 126,816 dır. Bunun 60,915 i erkek, 65 901 i kadındır. Şehrin içindeki nüfus 25,897 dir.
TİCARETİ
ŞEHRİN ticaret hayatı, bu ilin ziraî, hayvanî, madenî maddelerinin kısmen işlenmesi ve daha ziyade iç pazara satışı üzerine kuruludur. Hu- Gözden ırak olan gönüldende olur.
bubat baklagiller ve sınaî ürünlerin başta geldiği şehir ticareti, pak ileri •sayılmaz. Çünki, başka illerde merkez şehirlerini besliyen ilçeler, Afyon ilinde aynı durumda değillerdir. Her ilce, il dışı ticaretini daha çok kendisi yaptığından, merkez bundan faydalanamaz. Bu bakımdan, ticaret durumu diğer ilçelere göre büyük fark gösteremez. Bundan başka, Afyon’da 30 – 40 yıl önce Demircilik, M utaflık, Saraçlık gibi sanatlar oldukça ileri idi; aynı zamanda afyon mahsulü, ticaret üzerine bir çoğunluk teşkil ediyordu. Böylece, daha zengin bir alışveriş hayatı gösterirdi. Halbuki, Birinci Cihan Savaşı ve ondan sonra başlıyan Kurtuluş Savaşı, düzenli Afyon ticaretini kökünden yıkmış ve ticaret hayatı ilçeler arasında gelişme şekline girerek bugünkü durum meydana gelmiştir. ŞEHİ Rde sanayi, bir kaç imalâthaneden ibarettir. Bunlardan, Omer Dişbudak ve Liitfi Yüceer’e ait iki doğrama atölyesi, dışardan gelen keresteleri işliyerek şehrin ve ilin ihtiyaçlarının birazını karşılarlar. Akar Çayın kenarlarındaki un değirmenlerinden başka, şehirde Hasarı Bildiğe ait bir un fabrikası vardır. Haşhaş yağı çıkaran presler de şehir ekonomisine faydalı olmaktadırlar. Bağların üzümlerinden bir çok imalâthanelerde pekmez çıkarılır. Beyaz peynir, Sucuk imalâthaneleri oldukça çoktur.Kösele ve deri imalinde anılmağa değer tabakhaneler arasında Sabri Ozsoy’un tabakhanesi önde gelir. Bilhassa, Keçeciler Afyona has keçe yapımiyle diğer illere göre bir ilerilik ğösterirler. Ora ihtiyacını karşılayan araba yapım ve onarım evleriyle demir ve maden işlerile uğraşan bazı atölyeler vardır. Bilhassa Bayındırlık Müdürlüğüne ait atölye ile döküm ve torna işleri gören M ustafa Kocaşaban, Osman Demirbilek ve Kâzım Bey çelik’m birlikte idare ettikleri oldukça büyük bir atelye, benzerlerinden üstün durumdadır. Şehrin ticaretinde önemli mevki alan maddeler arasında çeşitli Peynir, Ham deri, Kaymak, Keçe, Yapağı, Tiftik, K ıl ile haşhaş ve haşhaş yağı, afyon sakızı gelir. Bugün Afyon ticaretinde kredi işlerini düzenliyen ¿firaat ve İş Bankalarının şubelerinden başka Terakki Servet Bankası vardır. Memur ve müstahdemlere ait bir de İstihlâk Kooperatifi bulunmaktadır
TAŞITLARI
Daha ziyade şehirle istasyon arasında çalışan faytonlar başta gelirler. Birkaç tenezzüh otomobili de bulunur. Ayrıca yolcu ve tüccar eşyası taşıyan kamyonlarla bilhassa yük arabaları vardır. Dört tekerlekli arabalar çoktur. (Bunlara yerli halk tatar arabası demektedir.) Bağlarla şehir arasında halkı götüren taşıtların başında bu çeşit arabalar gelmektedir. Afyon merkeziyle ilçeleri arasında ve ilçeleri şehre bağlıyan yollar üzeninde otobüsler çalışmaktadır.
OTELLERİ
AFYON ‘un bir gezğine sağlık verilebilecek başlıca otelleri arasında A fyon Palas, Safa, Ferah, İsparta ve Emniyet otelleri sayılmağa değerler. A fyon Palas: Birinci sınıf, banyolu, elektrikli şehrin en işlek yerinde istasyona 500 metre mesafede 18 yataklı bir oteldir. Sahibi Osman Dilek’tır.