ALMANAK a. (orta ç. lat. almanach; ar. el-manah; gelecek yıl anlamında, sür-yanice l-manay’dan). Yılda bir yayımlanan ve her türden bilimsel ve pratik bilgiler veren takvimli kitap.
—ANSİKL. Almanak, çeşitli alanlarda öğretici bilgiler ve tahminlere yer vererek bir çeşit pratik teknoloji oluşturan, halka yönelik bir edebiyat türüdür. Bu kitaplar Ba-tı’da uzun bir süre köylü kesiminin ve burjuvaların başlıca okuma kaynağı, küçük formalı yayınların da temeliydi. Almanaklarda zamanın bölümlendirilmesi düşsel, pratik ve ideolojik bir dünya kurulmasına olanak verdi; böylece büyük kesimin benimsediği inanç ve alışkanlıkların küçük bir modeli ortaya kondu. Almanaktaki takvim, bir önceki yılın olaylarını anımsatır, bunu da tarihin bir yineleme olduğunu ustaca belirterek yapar. Özdeyişlerle, ata-sözleriyle zenginleştirilerek, “ibret alınacak olaylar” toplamıyla topluluğu ilgilendiren olayların (bayramlar, panayırlar) dökümünü verir. Basılı en eski almanak olarak bilinen le Calendrier des bergers (XV. yy. sonu), ansiklopedi tarzında düzenlenmişti: kır yaşamını bütün yönleriyle ele alıyordu ve içinde astronomiden yemek tarifine kadar her şey vardı. Bu almanak
XVIII. yy.’a kadar taklit edilmiş ve okunmuştur. XVIII. yy.’dan başlayarak almanak çıkarmak moda haline geldi, pek çok almanak yayımlandı. XIX. yy.’daysa yergi yazarlarının elinde bir silah durumuna gelen almanak, dağıtımın yaygınlaşması ve okulların çoğalmasıyla kültürün temel kaynağı olmaktan çıktı,
Almanya’da Goethe ve Schiller’in, Amerika Birleşik Devletleri’nde Franklin’in yazdığı almanaklar büyük ilgi topladı. 1678’de Fransa’da çıkan la Connaissan-ce des temps, 1766’da İngiltere’de yayımlanmaya başlayan Naııtical almanac,
1855’te ABD’de basılan American ephe-meris and nautical almanac (bu son ikisi 1960’ta birleşerek Nautical almanac adını almıştır), ispanya’da Torres Villarroel’ in El gran piscator, edebiyat ve şiir ürünlerini içeren t’Almanach des muses (Paris, 1765 – 1833), bunun benzeri olan ve İtalya’da yayımlanan rAlmanacco lettera-rio Bompiani (1930 – 1942, sonra 1959’dan başlayarak) bu alanda anılmaya değer başlıca almanaklardır. Almanya’nın Gotha kentinde basıldığı için Got-ha almanağı diye tanınan almanak da 1763’ten 1944’e kadar yayımlandı. Diplomatik konuların yanı sıra hükümdar ailelerine ve soylu kişilere ilişkin bilgileri içeren bu almanak 1956’dan sonra yeniden çıkmaya başladı.
Türkiye’de ise, geçen yüzyılın sonlarına doğru Ebüzziya* Tevfik’in yayımladığı bazı takvimler (Takvim-i Ebüzziya, Takvim-i nisâ) almanak türünün ilk örnekleri olarak gösterilebilir. Cumhuriyet döneminde de özel kurumlarca Matbuat almanağı (1933 -1938) ve Cumhuriyet almanağı (1936 -1938) adlı iki almanak çıktı. Günümüzde de daha çok “yıllık” adı altında, belirli konuları ele alan bazı almanaklar yayımlanmaktadır.
