Amerika, Güney

Amerika, Güney
Güney Amerika kıtasının kuzeyden güneye uzunluğu yaklaşık 7 400 km, doğudan batıya genişliği yaklaşık 5 150 km’dir,, yüzölçümü 17,8 milyon km2’den fazladır. Doğusunda Atlas Okyanusu, batısında Büyük Okyanus yer alır. Kuzeyinde Orta Amerika ve Antiller Denizi bulunur. Güneydeyse Güney Amerika ile Antartika’nın arasında Drake Geçidi vardır. Güney Amerika yarkıtası- nın en batı kıyısı, Florida’daki Miami ile hemen hemen aynı boylamda yer alır. Güney Amerika jyarı kıtası, Kuzey Amerika’dan daha küçük, Antartika’dan daha büyüktür. Güney Amerika yarıkıtası içinde Paskalya Adası, Falkland Adaları (ya da Malvinas), Gulapagos Adaları ve Ateş Ülkesi de yer almaktadır. Güney Amerika’nın bir dizi olağanüstü özelliği bulunur. Yarıkıtanın batı tarafına paralel olarak uzanan And Dağları dünyanın en uzun sıradağıdır. Amazon Irmağının debisi bütün öteki ırmaklardan fazladır, Amazon havzasıysa dünyanın en büyük tropikal yağmur ormanı alanıdır. Yarıkıta Latin Amerika’nın bir parçasıdır; adını, sömürge döneminde bu yöreye gelerek yerleşenlerin çoğunun İber yarımadasından gelmiş olmasından almıştır. Bu göçmenler birliklerinde kültürel özellik olarak İspanyol ve Portekiz dillerini, Roma katolik dinini, iki sınıflı toplum sistemini ve büyük toprakları mülk sahibine büyük saygınlık sağlayacağı düşüncesini de getirmişlerdir. Güney Amerika kıyısını gören ilk kâşif Kristof Ko- lomb olmuş, bu işi Yeni Dünya’ya 1498’de yaptığı üçüncü gezisinde gerçekleştirmiştir. Batı yarıkürenin Asya’dan başka birşey olduğunun farkına varan ilk kâşif İtalyan Amerigo Vespucci’dir ve kıta adını ondan almıştır. 1494’te yapılan TondesillasAntlaşması’yla kıtaPor- tekizlilerin yerleşecekleri doğu kesimiyle İspanyolların yerleşeceği batı kesimi biçiminde ikiye ayrılmıştır. “Conquistadan”ların (Fatihler) önde geleninin Francisco Pizarro olduğu söylenebilir, Pizarro 1532’de İnka imparatorluğuna son vermiştir. Güney Amerika’da bağımsızlığını elde eden ilk sömürge Arjantin’dir (1810). Sanayileşme, toplumsal ayaklanmalar ve siyasal karışıklıklar pekçok Güney Amerika ülkesinin tipik özelliğidir. Bu ülkelerin çoğu birçok defa diktatörlük rejimleriyle yönetilmiştir. Siyasal bakımdan Güney Amerika 12 bağımsız ülke, 1 Fransız denizaşırı ili ve bir sömürgeye ayrılmaktadır. YÜZEYŞEKILLERI VE DOĞAL KAYNAKLAR! Güney Amerika 8 büyük jeomorfolojik bölgeye ayrılabilir. Bunların en önemlisi, Büyük Okyanus kıyısı boyunca 6 440 km.yi aşkın bir mesafede uzanan And Dağlarıdır. Bu yüksek ve iniş-çıkışlı dağlar, doğuyla batı arasında engel oluşturur. Bu sıradağlarda, komşu Birleşik Amerika’nın eyaletlerindeki doruklardan daha yüksek 60’ı aşkın doruk vardır. Andların en yüksek doruğu Şili-Arjantin sınırında yer alan, 6 960 m yüksekliğindeki Acongagua Dağıdır. And Dağları kıtanın ırmakları arasında su bölümü çizgisini oluşturur, Ayrıca Güney Amerika, “Büyük Okyanus Ateş Çemberi”nde yer aldığı için de bol miktarda yanardağ etkinliği ve sık sık deprem olur. Sıradağların genişliği 320 km.’yi ender aşar; bunun istisnaları, üç ayrı sıradağa ayrıldığı Kolombiya’da ve deniz düzeyinden 3 650 m.’yi aşkın bir yükseklikte yer alan dağlar arası bir havza olan Bolivya Al- tiplano’suyla uyum sağlayarak genişliği 645 kilometreyi bulan Bolivya’da görülür. Dağların çoğu bütün yıl karla kaplıdır, Şili’deki U şeklindeki vadilerde ve fiyordlarda buzullaşmanın etkileri görülebilir. Dağları oluşturan kayalar son derece serttir, billursudur ve bakır ve kalay gibi çeşitli maden cevherleri ve aralarında zümrüdün de bulunduğu değerli taşlar içerir. Güney Amerika’daki bir diğer fiziksel bölge de Brezilya Kalkam’dır. Bu kalkan, üstü toprak aşınması sonucu oluşan tortularla örtülü Prekambriyen billursu kayaları, dayanıklı kumtaşları içerir. Başka yerlerdeyse, dirençli diyabazlar, bir yanı yumuşak eğimli yüksek arazi biçimleri olan cuesta’ların temel gereçleridir; buralardan çok sayıda ırmak, şahane şelaleler oluşturarak akar. Kıtanın kuzey kısmında yer alan Guyana Kalkanı,
köken, gelişme ve özellik olarak Brezilya Kalkanına benzer. Aralarındaki en önemli fark Guyana Kalkanındaki mesaların daha yüksek olmasıdır. Dünyanın en yüksek şelalesi olan Angel şelalesi Guyana Kalka- nı’nda yer alır. Güney Amerika’da iki arazi bölgesi vardır: dağlık bölge ve düzlük bölge. Bunlardan birincisi, çoğu zaman Brezilya Kalkanının bir parçası olarak kabul edilen Parana Yaylası’dır. Adını kendini ikiye bölen ırmaktan alır. Dünyanın eşine ender rastlanır en büyük lav yığışımlarının birinden oluşan Parana Yaylası uzun süreli lav akıntıları sonucunda oluşmuştur. İkinci kenar bölgesi Patagonya alçak yaylasıdır (ya da Patagonya yüksek ovası). Patagonya’nın engebeli bir yüzeyi vardır. Eski bir dağ kütlesi olan Patagonya eskiden tortularla örtülüydü, sonra Andlardan gelip doğuya akan akarsular aracılığıyla üzeri temizlendi. Kenarları dik olmayan vadilerin içinden bu akarsuların çoğu akmaya devam etmekte. kuzey-güney doğrultusundaki ulaşımı çok güçleştirmektedir. Düzlük olarak Güney Amerika’da dar kıyı ovaları vardır, ama Amazon havzası kıtanın en büyük fiziksel bölgesidir: yaklaşık 7 milyon km2’lik bir alanı kaplar. Çok ince tortul çökeltilerinden oluşan havza, düz ya da hafif dalgalı bir görünümdedir. Amazon havzasıyla en geniş yeri Andların yakınında, en dar yeriyse Amazon ırmağı ağzı civarındadır. Amazon havzasıyla Orinoco ovası arasında alçak bir alan vardır. Burası da adını, Amazon havzası gibi, içinden akan en önemli akarsudan alır ve bu akarsuyun bir ürünüdür. Düzlüklerin sonuncusuysa Parana-Paragu- ay-Plata ovasıdır; buranın eski kayalık yüzeyinin üzeri alüvyonlarla örtülüdür. Yerli kayaların pek azı alüvyonu delerek buzdağı ucu gibi yüzeye çıkabilmiştir. Tortul kaya katmanlarının nispeten sürüklenmeden yerleşip kalmış olmaları, bu düzlük alanlarda sık sık önemli petrol yataklarının ortaya çıkarılmasını sağlamıştır. Tropikal bölgelerde lateritleşme sık sık demir ve alüminyum cevheri oluşmasına yol açmıştır. Güney Amerika’da iyi liman azdır. Bunların en iyisi herhalde Rio de Janeiro limanıdır.Ötekilerin korunmuş demirleme yerleri olmasına karşın, limanları çoğu zaman sığdır ve okyanusa giden gemilerin geçişini olanaklı kılmak için sürekli temizlenmeleri gerekir. İklim. Güney Amerika’nın iklimini (etkileyen birçok etken vardır;!en önemlisi enlemdir. Güney Amerika ikliminde egemen özellik tropikalliktir, kıtanın büyük kısmında bütün yıl don olmaz. İkinci bir etken de yüksekliktir. Yükseklik ve okyanusa yakınlık, ağır basan rüzgârlarla birlikte, yağış miktarlarını ve yağışların dağılımını etkiler. Birçok kıyı bölgesi yıldaortalama 2:540 mm’den fazla yağış alır. Bunlar, Brezilya’nın doğu kıyısı, Guyana’da Amazon’un denize döküldüğü yerdeki bölge, Kolombiya’nın okyanus kıyısı ve Güney Şi- li’dir. Amazon havzası da bol yağış alır, bu yağmurların çoğu yerel buharların yağmura dönüşmesiyle oluşur. Buna karşılık Şili’de, Calama’daki Atacama Çölü’nde şimdiye kadar yağış kaydedilmemiştir. Bu kuraklık oranın enlem olarak konumundan ve Humboldt akıntısının getirdiği soğuk havanın yukarı kesimindeki bölümünün aşağıdakinden daha sıcak olmasından ileri gelir. Kıtanın güney kısmında, hava kütlelerinin yer değiştirmesi ve sık sık düşük basınçlı hava akımlarının geçmesi hem yağışa, hem de havanın sık sık değişmesine yolaçar. Son olarak, insanların yerleşmesi de iklimi değiştirmiştir; Özellikle hava kirliliğinin artmış olduğu kentsel bölgelerde, ısı da yağış miktarı da daha fazladır. Güney Amerika’da yedi büyük iklim tipi vardır.hal etmek zorunda kalır. Kuzeydoğu Brezilya, Batı Praguay ve Kuzey Arjantin’de büyük alanlar tropikal ormanaltı bitkileriyle örtülüdür. İç ve Kuzeydoğu Brezilya’da dikenli çalı karmaşaları yaygındır. Paraguay ve Arjantin’in «quebracho» sundan deri işlemede kullanılan tannin [tannik asit] elde edilir. Yazları yağışlı bu bölgelerde normal olarak savan tipi bitki örtüsü de vardır. Bu alanlarda genellikle büyükbaş hayvan yetiştirilir. Pampalarda ve Kuzeydoğu Arjantin’in başka yerlerinde, Uruguay’da ve Brezilya’nın güney ucunda insan etkisi çayırları geniş ölçüde değişikliğe uğratmıştır. Çöl tipi çalılık bitki örtüsü, kurak iklimin sonucudur; buna karşılık, dağlarda bitkiler yüksekliğe göre oluşan kuşakalar halinde uzanır. Alçak yükseltilerden yükseklere doğru bu bölgeler sırasıyla tierra caliente (ya da tropikal ekin bölgesi), tierra templada (kahve bölgesi), tierra fría (tahıl alanı), açılmamış orman alanı ve Alp tipi çayır alanı.