İL MERKEZİ: Ardahan.
İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (52.574), Çıldır (24.296), Damal (11.240), Göle (44.953), Hanak (18.393), Posof (18.661).
BAŞLICA KENT VE NÜFUSU (1990):. Ardahan (16.761). BAŞLICA YÜKSELTİLER: Kısır Dağı (3.197 m), Keldağ (3.033 m).
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Karıncadüz’ü^orman içi .dinlenme yeri, Ardahan ve Şeytan kaleleri.
siminde Keldağ’ın (3.033 metre) ve doğu kesiminde Akbaba Dağı’nm (3.026 metre) yer aldığı Ardahan ilinin en yüksek noktası güney kesimindeki Kısır Dağı’nın 3.197 metreye erişen doruğudur. îlin orta kesirninde uzanan yüksek düzlüklere Aradahan Yaylası denir. Erzurum-Kars Yaylası’mn bir parçası olan Ardahan Yaylası^nın ortalama yüksekliği 2.000 metreye yakındır. Karlar eridikten sonra yemyeşil çayırlarla kaplanan bu yayla önemli bir hayvan otlatma alanıdır. Çevredeki akarsulann bazı kesimlerde genişleyen vadi tabanlanndaki ovalarda tarlalar vardır. Bunların en önemlileri Ardahan ve Göle ovalandır.
Ardahan ilinden doğan akarsular Türkiye sınırlan dışındaki Hazar Denizi’ne dökülür. Bu akarsulardan başhcası Kura Irmağı’dır. Bu ırmak, Allahuekber Dağlan’nın il sınırları içindeki kuzey yamaçlarından çıkan bazı derelerin Göle Ovası’nda birleşmesiyle oluşur. Türkiye’deki 189 kilometrelik bölümünün tümü il sınırlan içindedir. Kısır ve Akbaba dağlarının güney yamaçlarından çıkan bazı dereler ile Çıldır Gölü’nün gideğeni il sınırlan di; şında Aras Irmağı’nın kollarından Arpaçay’a katılan Kars Çayı’nı besler. İlin güneybatı kesiminden çıkan bazı sular da Oltu Çayı’mn katıldığı Çoruh Irmağı aracılığıyla Karadeniz’e ulaşır.
Ardahan ilinde iki doğal göl vardır. Bunlardan Çıldır Gölü’nün kapladığı alan 120 km-’dir. Daha kuzeydeki Aktaş Gölü’nün yüzölçümü ise 14 km-’dir. Hazapin Gölü adıyla da anılan Aktaş Gölü’nün doğu yarısı Gürcistan smırlan içindedir.İlde çok sert bir karasal iklim etkili olur. Yıllık ortalama sıcaklığın 5°C’nin altında ol-
Anadolu Yaytncılık Arşivi
Hanak Kalesi, Ardahan
duğu ilde kışın —30’’C’nin altına düşen hava sıcaklıklarına sıkça rastlanır. Türkiye’de en çok yazın yağış al^n dar bir alanda bulunan Ardahan iline yılda ortalama 500 mm kadar yağış düşer.
İklim ve yükseklik nedeniyle ilin doğal bitki örtüsü bozkır (step) görünümündedir. Yalnızca Ardahan ve Göle yörelerindeki dağların yüksek kesimlerinde ormanlar vardır. Bu ormanlar soğuğa ve kuraklığa dayanıklı san-çamlardan oluşur. Yüksek kesimlerde yer alan çayırlar karsız mevsimler boyunca yeşil kalır.
TarihYapılan araştırmaların sonuçlarına göre eski bir yerleşim alanı olan yöre, İÖ 9. yüzyılda Urartular’ın egemenliği altındaydı. Daha sonra Medler ile Persler’in yönetimine giren yörede Gürcüler ile Ermeniler’in atası sayılan
halklar yakıyordu. İÖ 1. yüzyılda Ermeni yönetici Dikran yöreyi de egemenlik alanma kattı. İS 1. yüzyıldan sonra Romalılar ile Part-1ar arasında cl değiştiren yöre 3. yüzyılda Sa-saniler’in eline geı^ti. 7. yüzyıldan sonra Bi-zanslılar’ın ve Araplar’ın egemenliğine giren yöreye 11. yüzyılda Türkmenler gelmeye başladı. Daha sonra Gürcüler’in yönetimine giren bu topraklar 13. yüzyılda Moğollar’ın saldırısına uğradı ve 14. yüzyılda Timur’un eline geçti. Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Safe-viler tarafından da yönetilen yöre 1534’te Os-manh Devleti’ne bağlandı. Yüzyıllarca Çıldır Eyaleti sınırlan içinde kalan yöre, birçok kez Ruslar’ın ve Safeviler’in saldırısına uğradı. Bir bölümü de Kars Eyaleti sınırlan içinde kalan yöre 1828 ve 1855’te Ruslar tarafından işgal edildi. Daha sonra Erzurum vilayetinin Qldır sancağına bağlanan bu topraklar 1876’da gene Ruslar’ın işgaline uğradı. İşgal, 1917 Ekim Devrimi’nden sonra Rus ordularının çekilmesiyle sona erdi. Sancak olarak yönetilmeye başlayan Ardahan, çevresindeki Batum ve Kars sancaklanyla birlikte Elviye-i Selâse adıyla anıhyordu. Ruslar’ın çekilmesinden sonra bu topraklann İngiliz desteğindeki Ermeniler tarafından işgal edilmesini önlemek amacıyla Sovyet tipi yerel yönetimler kuruldu. Ama Kars Milli İslam Şûrası îngiliz-ler, Ardahan Milli İslam Şûrası da Gürcüler
tarafından işgal edildi. 1921’de işgalden kurtulan Ardahan, öbür sancaklarla birlikte Cumhuriyet’in ilanından hemen sonra il yaipıl-dıysa da 1926’da ilçe yapılarak Kaırs iline bağlandı, î
Ekonomi
Ardahan ilinde en önemli geçim kaynağı hayvancılıktır. Yaygın olarak koyun ve sığır yetiştirilir. Bu hayvanlar yazın sulak çayırlarda otlatılmak için yaylalara çıkanhr. Hayvanlar daha çok canlı olarak satılmak amacıyla yetiştirildiğinden hayvansal ürünler üretimi oldukça düşüktür. Yaylalarda hayvanlairdan sağılan sütlerin işlenip değerlendirildiği mandıralara “zavod” denir. Bu küçük işletmelerde üretilen yoğurt, tereyağı, kaşarpeyniri, gravyer ve lorun önemli bir bölümü satılır. Bu yaylalardaki kovanlardan elde edilen çiçek bah ülkenin her yanında aranır. Bitkisel üretime elverişli alanları çok kısıtlı olan yörede oldukça az miktarda ürün ahnır. Yetiştirilen başlıca bitkiler patates, arpa ve buğdaydır. Ardahan ilinde özellikle hayvancılığın gelişmesine katkıda bulunan başlıca kurum Göle Tarım İşlet-mesi’dir. Süt işleme tesisleri, hah ve kilim dokuma tezgâhlan, oto onanm ve bakun atölyeleri dışında ildeki başlıca sanayi kuruluşu bir et kombinasıdır.
Yeraltı kaynaklan açısından yoksul olan il-
Hayvancılık Ardahan ilindeki en önemli geçim kaynağıdır.
Ardaha rı ve Göle ovaları ilin başlıca tarım alanları <Jır.
Hamdi Meıtgi
deki başlıca dinlenme alanı. Göle kasabası yakınları andaki Karıncadüzü orman içi dinlenme yeridir _ İlin doğal varlıkları arasında yer alan
Kafkas kara ormantavukları için Posof ilçesinde kurulmuş bir av koruma ve üretme alanı vardır.
İl Merkezi: Ardahan
Kura Irmağı kenarında kurulmuş olan Ardahan kenti ilin batı kesiminde yer alır. Irmak vadi tabanının genişleyip ova halini aldığı bir kesimde bulunan kentin çevresinde tarlalar vardır. Kura’nın kuzey kenarındaki ovaya egemen bir tepede yer alan Ardahan Kalesi’ nin yapım tarihi bilinmemektedir. Bugünkü görünümüne Kanuni Sultan Süleyman dönemindeki onarımla kavuşan kalenin dört kapısı vardır. Kentin tarihsel çekirdeği ve eski bölümü kale çevresindedir. Kentin yeni bölümü ise ırmağın güney kenarındadır.
Kafkasya’da bağımsızlığını yeni kazanan devletlerin kurulmasından sonra il merkezi yapılmasına karar verilen Ardahan kenti fazla gelişmemiş bir yerleşme yeridir. Demiryolu ulaşımından yararlanamayan kent, çevresindeki merkezlere karayoluyla bağlanır.
Kentin nüfusu 16.761’dir (1990).
Ardahan ve Göle ovaları ilin başlıca tarım alanlarıdır.
Hamdi Metıgi
deki başlıca dinlenme alanı. Göle kasabası ya-kmlanndaki Kanncadüzü orman içi dinlenme yeridir. îlin doğal varlıkları arasında yer alan
Kafkas kara ormantavukları için Posof ilçesinde kurulmuş bir av koruma ve üretme alanı vardır.
İl Merkezi: Ardahan
Kura Irmağı kenarında kurulmuş olan Ardahan kenti ilin batı kesiminde yer ahr. Irmak vadi tabanının genişleyip ova halini aldığı bir kesimde bulunan kentin çevresinde tarlalar vardır. Kura’nın kuzey kenanndaki ovaya egemen bir tepede yer alan Ardahan Kalesi’ nin yapım tarihi bilinmemektedir. Bugünkü görünümüne Kanuni Sultan Süleyman dönemindeki onanmla kavuşan kalenin dört kapısı vardır. Kentin tarihsel çekirdeği ve eski bölümü kale çevresindedir. Kentin yeni bölümü ise ırmağın güney kenarındadır.
Kafkasya’da bağımsızlığını yeni kazanan devletlerin kurulmasından sonra il merkezi yapılmasına karar verilen Ardahan kenti fazla gelişmemiş bir yerleşme yeridir. Demiryolu ulaşımından yararlanamayan kent, çevresindeki merkezlere karayoluyla bağlanır.
Kentin nüfusu 16.761’dir (1990).
