BİLGE KAĞAN ÂBİDESİ

BİLGE KAĞAN ÂBİDESİ

BİLGE KAĞAN ÂBİDESİ

II

DOĞU CEPHESİ
— Asıl metin

Üze kök tengri asra yağız yir kılındukda ikin ara kişi oğlı kılınmış. ” ‘ oğlmda –t—-„—–tt.*—1„_—-
. Türk
iş. Sü sülepen tört bulungdakı budununğ kop almış, kop
âurmüş, tizligig sökürmüş. îlgerü Kadırkan

yışka tep ^irü^Temir Kapığka tegi kondurmuş. İkin ara idi oksuz Kök

Türk ança olurT^etmİş. Bilge kağan ermiş. Alp kağan ermiş. Buyrukı

yine bilge ermiş erinç, alp ermiş erinç. Begleri yime budu® (yime tüz

ermiş. Anı) üçün ilig ança tutmış erinç. İlig tutup törüg itmiş. Özi ança

kergek bolmış. (*) ^ ^ ^

\ /v /(Orhun Âbideleri, Muharrem Ergin, 1970)
Türklerin Müslüman olmadan önceki yazılı edebiyatlarının ilk örnekleri, VI. yüzyılda dikildikleri sanılan Yenisey ve VIII. yüzyılda, Baykal gölü güneyinde Orhun nehri çevresinde dikilen Göktürk anıtlarında görülür. Bunlardan tarih ve edebiyatımız için önemli olanlar Bilge Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan adına dikilmiş olanlardır.

Bu yazıtlarla ilgili en eski bilgiye XIII. yüzyılda yaşamış olan İlhanlı devlet adamı ve tarihçi Atamelik Cüveynî’nin «Tarih-i Cihangüşa»smda rastlanmak-tadır. Çin tarihlerinde de bu anıtlardan söz edilmiştir.

Tarih sayfalarında unutulup gitmiş olan bu anıtları, bilim dünyasına ilk haber veren Strahlenberg adındaki İsveçli subay olmuştur. Poltava savaşında Ruslarca tutsak edilen (1709) ve uzun süre Sibirya’da kalan ve birçok bölgeleri gezip dolaşarak gördüğü arkeolojik kalıntılar üzerinde incelemeler yapan bu subay, ilk Türk anıtlarım da görmüş ve araştırmalarını bilim dünyasına tanıtmış (1730); daha sonra birçok bilginler, anıtların bulundukları bölgeye giderek incelemeler yapmışlardır. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Kopenhag Üniversitesi profesörlerinden Thomsen (1842 – 1927) bu yazıtları çözüp okumuş; başta Rus bilgini Radloff (1837 – 1918) olmak üzere Batık müsteşrikler bu konuya eğilmişler, araştırmalarının sonuçlarını yayımlamışlardır. Son olarak Türk bilgini Talât Tekin, Amerika’da, yazıtların yeni bir yayımım yapmış ve buradaki Türkçenin bir gramerini meydana getirmiştir.
(*) Bu metin için «Kültigin Âbidesi, Doğu Cephesi» metninin ilk paragrafına bakınız.

Bu anıtlar, eski Hunlann bir uzantısı olan ve VI. yüzyılla VIII. yüzyü ara-srnda büyük bir imparatorluk kurmuş bulunan Göktürkler tarafından dikilmiştir. VI. yüzyılın ortalarında Bumin Kağan, Avarlarm yönetimine son vererek kurduğu Göktürk Devleti’ni, kardeşi İstemi Kağaıı’la birlikte yönetiyordu. Bumin Kağan’dan sonra, oğullan başa geçtiler. Bunlardan Mukan Kağan zamanında, Göktürk Devleti çok güçlendi ve genişledi. Zamanla güçsüz ve bilgisiz kağanların devletin başına geçmiş olmalan ve Çinlilerin daima Türkler e karşı olan davranış ve siyasetleri yüzünden devlet, gittikçe gücünü yitirdi ve çöktü. Türkler, Çinlilerin egemenliği altına girdiler (630). Bu acı durum elli yıl kadar sürmüştür. Utariş Kağan, açtığı bağımsızlık savaşıyle ulusunu tutsaklıktan kurtardı; Göktürk Devleti’ni yeniden kurdu (680). Devlet, giderek, eski güciinü kazandı.

Adlarına anıt dikilen Kül Tigin ve Bilge Kağan; İlteriş, diğer adiyle Kutlug Kağan’m oğullan; bağımsızlık savaşında ve devletin kuruluşunda büyük çaba harcamış olan ihtiyar vezir Tonyukuk, Bilge Kağan’m kaynatasıdır. İlteriş Kağan’-m ölümünden sonra devletin başına Bilge Kağan geçti. Kardeşi Kül Tigin 731’de; Bilge Kağan 734’te öldüler. Bu tarihten on yıl kadar sonra, Uygurlar, Göktürk Devleti’ne son verdiler (745).

Orhun Yazıttan, yalnız Türk tarihinin değil, Türk yazı dilinin, Türk edebiyatının da ilk; bilim dünyasının, üzerinde önemle ve titizlikle durmuş olmalarına lâyık nitelikte örnekleridir.
YAZITLAR:
/■A
Tonyukuk Yazıtı:

(720 – 725) yıllarında dikilmiştir. Birkaç Turk hükümdanna vezirlik eden ve Bilge Kağan’m kaynatası olan Tonyukuk, bu yazıtlarında Çin’de doğduğunu; o yıllarda, bağımsızlığını yitirmiş olan Türk ulusunun Çin’e bağlı olduğunu; çekilen acıyı ve bağımsızlık özlemini; tutsaklıktan kurtulmak için İlteriş Kağan’ın açtığı bağımsızlık savaşına katıldığım söyleyerek çağının kısaca tarihini anlatır ve Türk ulusuna öğütler verir. Yazıttan, Tonyukuk’un kendisi yazıp hazırlamıştır.

Kül Tigin Yazıtı:

(731) yılında ölen küçük kardeşi Kül Tigin adına Bilge Kağan tarafından (732)’de diktirilmiştir. Anıtın yazılan Bilge Kağan’m ağzıyle, yeğeni Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır. Burada Türk Bilge Kağan, ilkin kendini; sonra Kül Tigin-fan yaşamım ve yaptıklarım anlatır. Sonunda Yolluğ Tigin, kendinden söz eder «e bu yazılan yirmi günde yazdığını söyler.

Bilge Kağan Yazıtı:

(734) yılında ölen Bilge Kağan için (735) yılında dikilmiştir. Sözler, Bilge Kağan’m ağzındandır. Yazının sonunda, Yolluğ Tigin, bu anıtın yazılarım, kendisinin, bir ay dört günde yazıp bitirdiğini söyler.

YAZILAR:

Orhun ve ondan daha önce Yenisey anıtlarında görülen Orhun ya da Göktürk yazılarını meydana getiren harflerin sayısı (38)’dir. Bunlann (4)’ü ünlü, (34)’ü Bosüzdür. Harfler, sözcüklerde birleşmez. Her sözcükten sonra üst üste iki nokta konurdu. Yazılar, yukandan aşağı yazılır, sağdan sola sıralanırdı. Bu yazı, «aradan, yerini Uygur alfabesine bırakmıştır. İlkin (3)’ü ünlü, (ll)’i ünsüz olmak (14) harften meydana gelen ve Türk dili için yetersiz olan bu alfabe., son-(18)’e çıkarılmıştır. Sağdan sola yazılır; harfleri, sözcüklerde birleşirdi. İs

lâmlığm kabulünden sonra da birkaç yüzyıl daha kullanılmış olan bu yazı, yerini Arap asıllı Türk alfabesine bırakmıştır. Ünlü harflerinin yetersizliği ve yazılışın’ daki zorluk yüzünden dilimize pek uygun düşmeyen bu yazı da; Latin asıllı olan bugünkü Türk alfabesinin kabulüne kadar sürmüştür (1928).

Çinlilerin egemenliği altına giren Türk ulusunun acılarım, yakınmalarım; bağımsızlık özlemim belirten sözleri bulup gösteriniz.

2 — Türk Hakanları, tahta oturdukları, devlet kurdukları sıralarda Türk ulusu ne durumdaymış? Onları bu durumdan kurtarmak, kalkındırmak ve güçlü bir devlet yapabilmek için hakanlar neler yapmış, nasıl çalışmışlar?

3 — Türk devleti, daha önce, niçin bozulmuş ve gücünü yitirmiştir? Buna ne gibi nedenler gösteriliyor?

4 — Çin devleti, o çağlarda, Türk siyasal yaşamı için önemli bir sorun olmuştur. Bu konu üzerinde Türk hakanları neler düşünmüş, neler yapmışlar?

5 — Türk hakanlarının, o çağlardaki Çinlilere karşı tutumunu, düşüncelerini kısaca anlatınız.

6 — Kül Tigin yazıtında, Bilge Kağan, ulusunun, bir yandan kusurlanm~söy-lerken, öte yandan onun üstünlüğünü, gücünü, ölmezliğini anlatıyor. Bu sözleri bulup gösteriniz.

7 — Bilge Kağan’m, kardeşi Kül Tigin’in ölümünden duyduğu acıyı belirten sözleri gösteriniz.

8 — Şu sözleri açıklayınız: «Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim bozabilecekti?»

9 ■— Şu tümcelerde gördüğünüz söz sanatlarını söyleyiniz ve öğelerini gösteriniz: «Babam kağanın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş. Kamu su gibi koştu, kemiğin dağ gibi yattı.»

1 — Göktürk yazıtlarının aslından alınan küçük bir metin okudunuz. Buradaki tümceleri, kuruluşları bakımından bugünün diliyle karşılaştırınız.

2 — Bugünkü dilimizde, o çağların diline göre, ses değişmeleri olmuş: Kirü, tört, birmiş gibi. Bunlara başka örnekler bulunuz ve bu sözcüklerin bugünkü karşılıklarını söyleyiniz.

3 — isim hallerinde de değişmeler var: Yışka, kapığka, tizligig, başlığığ gibi. Yış (orman), kapığ (kapı), tizlig (dizli), başlığ (başlı, başı dik, gururlu) sözcüklerine ulanan isim halleri çeşitlerini söyleyiniz ve değişikliği belirtiniz.

4 — Bu asıl metinde gördüğünüz diğer değişiklikleri araştırıp gösteriniz.