KAŞGARLI MAHMUT

KAŞGARLI MAHMUT
DİVANÜ LÜGAT-İT TÜRK ÖNSÖZ’den :

îmdi, bundan sonra Muhammed oğlu Hüseyin, Hüseyin oğlu Mah-mud der ki:

«Tann’mn devlet güneşini Türk burçlarında doğdurmuş olduğunu ve onların milkleri üzerinde göklerin bütün değerlerini döndürmüş olduğunu gördüm (*). Tann onlara Türk adım verdi ve onları yeryüzüne ilbay kıldı. Zamanımızın hakanlarını onlardan çıkardı; dünya milletlerinin idare yularım onların ellerine verdi; onları herkese üstün eyledi; kendilerini hak üzere kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte çalışanı, onlardan yana olanı aziz kıldı ve Türkler yüzünden onları her dileklerine eriştirdi; bu kimseleri kötülerin —ayaktakımımn— şerrinden korudu. Okları dokunmaktan korunabilmek için, aklı olana düşen şey, bu adamların tuttuğu yolu tutmak oldu. Derdini dinletebilmek ve Türklerin gönlünü almak için onların dilleriyle konuşmaktan başka yol yoktur. Bir kimse kendi takımından ayrılıp da onlara sığınacak olursa o takımın korkusundan kurtulur; bu adamla birlikte başkaları da sığınabilir.»

Ant içerek söylüyorum, ben Buhara’nın —sözüne güvenilir— imamlarının birinden ve başkaca Nişaburlu bir imamdan işittim, ikisi de senetleriyle bildiriyorlar ki Yalavacımız kıyamet belgelerini, âhir zaman karışıklıklarım ve Oğuz Türklerinin ortaya çıkacaklarını söylediği sırada «Türk dilini öğreniniz; çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vardır.» buyurmuştur.

Bu söz (hadis) doğru ise —sorgusu kendilerinin üzerine olsun— Hark dilini öğrenmek çok gerekli (vacip) bir iş olur; yok, eğer bu söz değilse, akıl da bunu emreder.

Ben onların en uzun1 dillisi, en açık anlatanı, akılca en incesi, soyca köklüsü, en iyi kargı kullananı olduğum halde onların şarlarım, çöllerini baştan başa dolaştım. Türk, Türkmen, Oğuz, Çiğil, Yağma, Kırgız faylarının dillerini, kafiyelerini belleyerek faydalandım; öyle ki, bende «■iardan her boyun dili, en iyi yolda birleşmiştir. Ben onları en iyi su-ıctte sıralamış, en iyi bir düzenle düzenlemişimdir.

Bana sonsuz bir ün, bitmez, tükenmez bir azık olsun diye şu kita-fanm —Tanrı’ya sığınarak— Divanü Lûgat-it-Türku «Türk Dilleri Ka-n> admı vererek yazdım.

Kutsal Yalavaç postunda oturan, Haşim soyundan, Abbas Oğullann-imam bulunan ulumuz, efendimiz Ebülkasım Abdullah katma arO açğın «Güneş Batmaz İmparatorluğu» demektir.

mağan ettim ki imanı olanların beyi ve Tanrı’nm halifesi olan Muham-medül Muktedî Biemrillah’ın oğludur.

(Divanü Lûgat-it Türk, çev. Besim Atalay, 1939)

«Divanü Lûgat-it Türk», Araplara, Türk dilini öğretmek ve Türkçeıün, Arapça kadar zengin olduğunu göstermek düşüncesiyle yazılmış, Türkçeden Arapçaya bir sözlüktür. Yazan, Kâşgarlı Mahmut’tur. 1072’de tamamladığı sözlüğünü, Abbasî Halifesi Mııktedî’nin oğlu İmam Ebülkasım Abdullah’a armağan etmiştir.

Yapıtın aslı ortada yoktur. Bugün elde bulunan tek nühayı, Saveli Muham-med adında biri, asıl nüshadan çekmiştir (1266). Şam’da yazılan bu nüshayı, bir rastlantı sonucu, İstanbul’da, ünlü bibliyografya bilgini Ali Emirî bulup satın almış ve kitaplığında korumuş; sonradan, Başbakan Talât Paşa’nm yardımı ve aracıhğıyle Kilisli Rifat tarafmdan üç cilt olarak bastırılmıştır (1915 – 1917). Sözlüğün Besim Alatay’ca yapılan çevirisi, Türk Dil Kurumu tarafmdan «indeks»i ve «tıpkıbasmmy-le birlikte beş cilt olarak yayımlanmıştır (1939 – 1943). Birçok Türk ve Batı bit ginleri, sözlük üzerinde incelemeler yapmışlardır.

Kâşgarlı Mahmut’un bu sözlüğünden, daha önceleri, tarihçi Antepli Aynî, kendi adını verdiği tarihinde ve Kâtip Çelebi, «Keşfü’z-Zünûn»unda söz etmişlerse de, yazan hakkında bilgi vermemişlerdir.

Divanü Lûgat-it Türk, yalnız dü bakımından değil; Türk tarihi, Türk edebiyatı, folkloru, Türk yaşayışı, Türk ahlâkı ve inanıştan bakımından da zengin bir kaynaktır. Yazarın, sözcüklerden yararlanarak kitabına aldığı savlar, ağıtlar, Savaş türküleri, doğa tasvirleri, aşk ve ayrılık şiirleri, ahlâk ve eğitimle ilgili söyleyişler, XI. yüzyıl ve daha önceki edebiyatımızın bugün bilinen en eski örneklerindendir. Çoğu dörtlük biçiminde olan ve iki yüzü aşan bu manzum parçar lann en ünlülerinden biri, eski İran * Turan savaşı ve bu savaşta ölen Türk kahramanı Alp Er Tunga’ya ulusça duyulan acıyı dile getiren sagudur.

Kâşgarlı Mahmut, kitabına bir Önsözle başlamıştır. Bu bölümde, az çok, kendini tanıtır; Türk dili, Türk gücü üzerine, çağını da belirterek, düşüncelerini söyler.

Okuduğunuz metin, bu Öncöz’den alınmıştır.

—– 1 — Kâşgarlı Mahmut’un yaşadığı ve sözlüğünü yazdığı

Metin Üzerinde çağ, Türk tarihi bakımından da önem taşır.- îslâm – Türk İnceleme: kültürünü doğuda yayan ilk Müslüman Türk Karahanlı

Devleti (932 – 1212), en güçlü çağını yaşıyordu. Büyü Selçuklu Devleti, bu yüzyılda, doğudan batıya genişliyor, gücünü duyuruyord Türk tarihinin ünlü kahramanlarından Alparslan, Malazgirt lavaşında (1071) Bi zans ordusunu perişan etmişti. Kendisinden sonra, oğlu Melikşah, Anadolu fethi; tamamlıyor, yeni bir yurt kuruyordu. Türk ordulan, yenilmez güçleriyle doğ dan batıya akıyor, Akdeniz ve Marmara kıyılarına kadar uzanıyordu. Kâşgar, Bal’ sagun, Buıhara, Semerkant gibi Türk şehirleri birer sanat ve bilim merkezleri o muşlardı. Her yönüyle Türk gücü, ağırlığını geniş çevrelere duyuruyordu.

Kâşgarlı Mahmut, sözlüğünün, bir parçası yukarıya alınan önsözünde, Tür ulusunun gücünü, üstünlüğünü belirtmiştir. Bu sözleri bulup gösteriniz.

2 — «Tann’mn devlet güneşini Türk burçlarında doğdurmuş olduğunu ve o Iann milkleri üzerinde göklerin bütün değerlerini döndürmüş olduğunu gördüm sözleriyle yazann ne demek istediğini anlatınız.

3 — Din adamlarınca söylenen ve çevreye yayılan «hadis» üzerinde Kâşg lı’nın düşüncesi nedir? O, bu sözü nasıl yorumluyor?

Beyler atlarını yordular. Kaygı onları durdurdu. Benzi, yüzü sarardı. Sanki onlara safran sürülmüştü.

Zaman, günü davrandırır, nisan gücünü gevşetir; dünyayı, erden [kişilerden] seyrekleştirir, kaçsa dahi ölüm ona erişir.)