BÖCEK “PARFÜM’Ü: FEROMONLAR
Elateride’ler (demirci böcekleri, ekin tel kurtlan) kın-anatlıların bir familyasıdır. Bu böceklerin ilginç bir yönü varır, sırtüstü çevrilirlerse kendilerini derhal doğrultarak ayaklan zerine gelirler. Göğüslerindeki bir çıkıntı sayesinde kuru r gürültü çıkararak havaya sıçrar ve sonra ayaklan üzerine işerler. 8.000 xür ekin tel kurdu vardır. SSCB’de yaşayan ) türün I7’si ekinler için çok zararlıdır. Bu böcekler kele-;k halinde fazla zararlı değildir, fakat larvaları büyük tahri-ıt yapar, bu larvalar patates, pamuk, buğday, mısır, şeker-ncarı vb. filizlerine üşüşürler ve ürünün % 5—15 oranın-kaybına neden olurlar.
Bunlarla nasıl savaşmalı! Dünyada milyonlarca hektar tarla ormanın bu böceklerden temizlenmesi gerekmektedir. Yal-: bir hektardaki ekin tel kurtlarını öldürmek için 50 kg. <achlorosikloheksan gereklidir. Fakat bu uygulanamaz, çün-bu yapılırsa, o bölgede yalnız ekin tel kurtlan değil, bü-ı faunal hayvan topluluğu ölür.
Böceklerin içgüdüleri türe özel, aktif biyolojik madde-tarafından yönlendirilir. Ekin tel kurdunun erkeği, hava-dişisi tarafından salgılanan kokulu bir madde bulunduğu-hisseder ve ne pahasına olursa olsun bu kokuya ulaşmak r.
Feromonlar, böceklerin (ve diğer bazı canlıların) uzak-haberleşmesini sağlayan maddelerdir. Ekin tel kurtların-hi haberleşme çok komplekstir ve kesin kurallara uyar. , buharlaşabilme dereceleri farklı 4 feromon çıkarır. Bun-an ilki en uzağa gider. Birince feromonu “koklayan” er-civarda bir dişi olduğunu anlar ve o alan üzerinde, dai-I uçuşlar yapmaya başlar, bu uçuş 2. feromonu bulana r sürer, şimdi dişiye daha yakındır, 3. feromonu aramaklar, onu da bulur ve nihayet iş 4. feromonu “kokla-ya kalmıştır. 4. feromon, ekin tel kurdu için en çekici (İn1, hıinı P.ıııs’in ¡inlii “Chat Noir” parfümü gibi bir-I fı’ittiııurııı luıl,ııı nkrk okııı tel kincin, dişiyle bırloşo ilLi» A talinin* i—j—— 11
çok türde olduğu gibi burada da neslin devamı içgüdüsü, bi– reyin devamı içgüdüsünden daha ağır basmaktadır.
İnsan, zararlı böcekleri yok etmek için feromonlardan yararlanmaktadır. Örneğin tarlalara birbirini izleyen 4 feromon konulur. 4. “parfüm’e ulaşan erkek kınkanatlılar bu bölgeyi terk etmektense açlıktan ölürler (doğaldır ki, o bölge kın kanatlılar için besin içermeyen bir bölge olarak seçilmektedir).
Fakat feromonları nasıl elde etmeli? Dişi böcekleri top-‘;yıp onlardan feromon elde etmek düşünülebilir. Fakat bu olanaklı değildir, çünkü feromon böceğin vücudunda birikmez, bu nedenle bir böcekten çok az feromon elde edilir. Oysa bir hektarlı bir tarlayı tuzak haline getirmek için 15
feromon gereklidir, bu ise yüzbinlerce kınkanatlı böcek yakalamak demektir. Geriye feromonları kimyasal olarak sentez etmek kalır. Fakat bu yöntem bugüne kadar çok pahalı idi. Son zamanlarda SSCB Estonya Bilimler Akademisi’nde /apay kauçuğun ana maddesi olan isopren’den ucuz bir yöntemle feromon karışımları sentez edildi ve feromonlar bir öncü fabrikada endüstriyel çapta üretilmeye başlandı.
Sentetik feromonların etkili olup olmadığı, erkek böcekleri çekip çekmemesi ile hemen anlaşılır. Elde edilen sentetik ham ürün, önce hayal kırıklığı yarattı, kınkanatlı erkek böcekler sentetik feromonları hiç de çekici bulmamıştı. Fakat sentetik feromonlar geniş tarlalar üzerine püskürtül-düğünde inanılmaz bir sonuç elde edildi: erkek kınkanatlılar artık dişilerini bulamıyorlardı. Ne olmuştu! Olan şuydu: sentetik feromonlar, kimyasal olarak doğal olanlar ile aynı olduğu halde, yüzde yüz saf değildi, bu nedenle kınkanatlıların koku organlarını çalışmaz hale getiriyordu. Tıpkı petrol koklayan insanların bir süre parfüm kokularını tanıyamaması gibi. Umulmadık bir başka olayla karşılaşıldı: Sentetik feromonlardan biri 4. feromondu, yane en baştan çıkartıcı böcek “parfümü”. 4. feromon, SSCB’nin güneyindeki çemoz-yum denen ekine çok elverişli karatopraklarda bol bulunan kınkanatlılara karşı kullanılmaya başlandı. Yazımızın başında sözünü ettiğimiz genç adam steplerin ortasında karatop-rak şehri Krasnodar’da yaşıyordu. O ve onun gibi feromon laboratuvarlannda çalışan herkes işinden evine kadar bir “kınkanatlı refakat filosu” tarafından uğurlanmaktadır, feromon kokusu üstlerine sindiğinden bunu önlemek olanaklı değildir. Aslında şehrin merkezinde bu laboratuvarlar kurulunca, ekin tel kelebekleri erkeklerinin bir kısım tarlaları bırakıp şehre göçetmiş ve laboratuvarlar etrafında “kamp kurmuştur”.
Tarlalara 4. feromon tuzakları kurulm.it t * ligram kadar 4. feromon, 24 saatte bir h>v,ı <M>ı kınkanatlı kelebek çekmektedir, bu miktal ¿01) !■ ı da yaşayan kınkanatlı sayısına karşılıktır. Ya|ı,ıl.ın.n>
tavuklara mükemmel bir yem oluşturmak!
borant, şaka olsun diye horozlardan bin ı)/rımı t mon sürmüştür. Bu şakanın sonucu, küme1, 1 w ü.r ■ lenmesinde devrim yaratacak önemdedir fı ■■ < her taraftan uçup gelen bir sürü kınkanatlı J t Iı İn I t horoz bunları teker teker mideye indirmiş m f»>•»■1 ra da “ikram etmiştir” veya belki de tavukll» >l.ıv< * ■ > fir olarak bu umulmadık ziyafete koşmuştun l ıı ı» horoz, canını kurtarmak için kaçmaya başlaıj» >.e «.imi. lerine konan kelebeklerden kurtulamadığı |i*,m ı ‘’mİ1 rafından sürekli gagalanmaktadır. Herli,ıltlt| vuklar olmasa ne nefis bir ziyafet olacaktı” l.>t tür. Kümes hayvanları üzerine feromon simlin« m .”»N mini ayaklarına getirebilecek ve yem nwu,ı(i.ıtı <>■(■ ı, lecektir. Hepsine feromon sürülürse, heıke|ı> >• >* t el< kelebek olacak ve “kelebeksizler” “kelelıel lıiı m |-,i|; ihtiyacı duymayacaktır.
iı mı
Feromonların bir kullanılma şekli de balıklara yarar aktadır: Bir gölün üstüne ince bir tabaka şeklinde feromon dökülür, kelebekler göl yüzeyine çullanarak bozulurlar (bu kelebekler yüzemez). Ölen binlerce kelebek göldeki balıklar çin unutulmaz ziyafetler oluşturur.
Estonya’daki feromon fabrikası bugün için yaln ı:ca 500.000 hektara yetecek kadar feromon üretmektedir. !lu-nun nedeni, kınkanatlıları azaltmanın umulmadık ekolojik sonuçlar doğurup doğurmayacağını, doğa dengesini olum’..uz etkileyip etkilemeyeceğini anlamaktır.
Gelecekte feromonlar için daha ne uygulamalar olabilir: bahçede kınkanatlı besleyip çalınacak eşyalara feromon s irmek hırsızları yakalatabilir. Güvenlik için cebinizde bir kutu kınkanatlı ve bir feromon tabancası taşımanız yetebilecektir;
