BUĞDAY (Triticum)

BUĞDAY (Triticum), Alm. Weizen (m.), Fr. Blé,
froment (m.), İng. Wheat. Familyası: Buğdaygiller (Graminae),
Türkiye’de yetiştiği yerler: Anadolu ve Trakya.
İlk insan hazreti Âdem’in yaratılmasından beri
yetiştirilmekte olan bir tahıl bitkisi. Buğday, hemen
hemen her devirde insanların en önemli gıda maddesini
teşkil etmiştir. Beslenme için lüzumlu olan nişasta ve
proteinli maddelei oldukça uygun bir oranda (1/6)
ihtiva etmesi, bu bitkinin ziraatte en başta yer almasına
sebeb olmuştur. Yeryüzünde ziraate tahsis edilen arazinin
yarısından fazlası (% 55) tahıl bitkilerine ayrılmış
bulunmaktadır.
Buğdaygiller familyasının çiçek ve tohum yapıları
çok karakteristiktir. Çiçekleri genellikle erdişidir. Nadiren
mısır (zeamays) da olduğu gibi tek eşeylidir. Tozlaşmaları
rüzgâr vasıtası ile olur. Bu yüzden çiçek örtü
yapraklarında körelme görülür. Erkek organları (stamen) genellikle 3’tür. Nadiren pirinçde olduğu gibi altıdır.
Yumurtalık (ovaryum), 1 karpele (meyva kabuğu)
indirgenmiştir. Stigma (kabul organı) iki kollu ve tüylüdür.
Çiçekler, küçük başakçıklardan (spikula) meydana
gelmiş bileşik başak (spika) veya panikula (bileşik salkım)
teşkil ederler. Başakçıkların dibinde Glume denilen
hemen hemen karşılıklı iki brakte (taşıyıcı yaprak)
bulunur. Başakçık 2-5 çiçek taşır. Her çiçek bir brakterinin
koltuğundan çıkar. Buna alt kavuz (Palea inferior)
denir. Üstte bir kavuz daha vardır. Bu üst kavuz (palea
superior)’dur. Üst kavuz ile erkek organlar arasında iki
küçük yaprakçık daha görülür. Bunlara lodikula (Şişme
cisimleri) denir. Bunu fılamentleri (sapçık) uzun ve sarkık
üç stamen (erkek organı) takip eder. Ovaryum
(yumurtalık) bir gözlü ve üst durumludur. Çiçek yapısı
şu şekilde izah edilmektedir. Üst kavuzu birbirine yapışmış
iki dış petal (çanak yaprak) temsil etmektedir.
Üçüncü dış petal körelmiştir. Şişme cisimleri de iç petal
halkasına tekabül eder. Burada da üçüncü petal körleşmiştir.
İki satmen halkasından içteki dumura uğramıştır.
Karpel sayısı da 3’den 2 veya bire inmiştir. Buğday taneleri tohuma benzemekle beraber hakikatte
birer meyvadır. Meyva kabuğu (perikarp) tohum
kabuğu (testa) ile yapışmış durumdadır. Bu tip meyvalara
Karyops denir. Tohum kabuğu altında 1-2 sıralı
protein tabakası bulunur. Bunu nişastaca zengin olan
endosperma (besi doku) takip eder. Besi dokunun bir
ucunda yağ ve protein ihtiva eden embriyo bulunur.
Buğdayın bin tanesinin ağırlığı 30-50 gr. arasındadır.
Buğday taneleri renk bakımından sarı kırmızı ve
beyaza yakın renktedir.
Buğday (triticum) cinsi 8-10 türe ayrılmakla beraber,
bu türlerin pek çok çeşitleri vardır. Morfolojik ve fizyolojik
vasıflar dikkate alınarak yeryüzünde topyekün
3.000 buğday çeşidi tespit edilmiştir. Yalnız Türkiye’de
bulunan çeşitlerin sayısı 500’den fazladır.
Buğday türleri kromozom sayıları bakımından üç
grupta toplanır.
1 — Kaplıca serisi (Diploid formlar: kromozom
sayısı=14)
2 — Gernik serisi (Tetraploid formlar: kromozom
sayısı=28)
3 — Yumuşak buğday serisi (hexaploid formlar:
kromozom sayısı=42)
1 — Kaplıca Serisi: Bu serinin mümessilleri yabani
kaplıca (Troiticum aegilopoides) ve kültür kaplıcası (T.
monococcum)’dur. Kaplıca buğdaylarının morfolojik
hususiyeti başakçıklarının tek taneli oluşudur. Başaklarının
az taneli olması, saplarının kolayca kırılır olması,
dolayısıyle ziraî değeri azdır. Ekim sahaları da gittikçe
azalmaktadır. Kaplıca serisinin anavatanı Anadolu ve
civar bölgelerdir.
2 — Gernik Serisi: Bu seriye yabani gernik (Triticum
dicoccoides), kültür gerniği (T. dicoccum)’den başka,
birçok önemli buğday türleri dahildir. Meselâ sert buğday
(T. durum), İngiliz buğdayı (T. turgidum), Polonya
buğdayı (T. polnicum) bu türlerden en önemlileridir.
Gernik serisinde basakçıklar iki tanelidir. Taneler
kavuz içinde kapalı kalırlar. Başak ekseni zayıf ve gevrektir.
Ziraî değeri azdır. Memleketimizde Kastamonu
ve Sinop bölgelerinde yetiştirilmektedir. Yabani gernik
Anadolu, Suriye ve Filistin’de bulunmuştur. Gernik
serisine dahil olan sert buğday, İngiliz buğdayı, Polonya
buğdayı çıplak buğday tipine dahildir. Yani bunlarda
kavuz taneye yapışık değildir.
Memleketimizde iç bölgeleri sert buğday çeşitleri
için uygundur. Trakya ve Orta Anadolu’da yetiştirilmektedir.
Sert buğdayda başçıklar 3-4 taneli, başak
ekseni dayanıklıdır. Verimi arttıran vasıfları sayesinde
sert buğdayın ziraî değeri üstündür. İngiliz ve Polonya
buğdayları ancak Marmara ve Karadeniz bölgelerinin
bazı yerlerinde ekilmektedir. Tarım değeri daha azdır.
3 — Yumuşak Buğday Serisi: Kromozom sayısı en
yüksek buğday türlerini ihtiva eder. Yumuşak denilmesinin
sebebi, besi dokusunun unsu bir halde olmasıdır.
Sert buğdayda ise endosprema (besi doku) camsı bir
karaktere sahiptir. Yumuşak buğday serisine âdi yumuşak
buğday (T. vulgare), cüce yumuşak buğday (T.
compactum), kızıl buğday (T. spelta) türleri dahildir.
Bu grupta kavuzlu ve çıplak taneli tipler vardır. Kızıl
buğday kavuzlu, diğer ikisi çıplaktır. Yumuşak buğdaylar
en çok ekilen çeşitlerdir. Çünkü bunlar seıt buğday gibi fazla yaz sıcağına ihtiyaç göstermezler. Bu sebebten
ekim sahası Akdeniz bölgesinden Kuzey Avrupa’ya
kadar uzanır. Memleketimizde ençok Orta ve Doğu
Anadolu’da ekilir.
Buğdayların bazı tiplerinde dış kavuz kılçıklıdır.
Başakların kılçıklı veya kılçıksız olması tür tayininde
rol oynamaz. Ancak çeşitlerin ayırt edilmesinde
faydanılmaktadır.