Büyük Okyanus__

Büyük Okyanus__________________________
Dünyadaki okyanusların en büyüğü. Yer yüzeyinin üçte birini kaplayan, Kuzeyde Bering denizinden (Arktika) güneyde Ross denizine (Antarktika) kadar yaklaşık 15 500 km boyunca uzanan Büyük Okyanus’un (Pasifik Okyanusu da denir), en geniş yeri olan 5° kuzey enleminde Endenozya’dan Kolombiya’ya kadar genişliği yaklaşık 19 800 km’yi bulur. Malakka boğazının batı sınırı olarak kabul edildiği Büyük Okyanus’ta, yaklaşık 25 000 ada vardır (bu sayı yeryüzündeki öbür okyanuslarda bulunan adaların toplamından daha çoktur) ve bu adaların çoğu ekvatorun güneyindedir. Dünyanın bilinen en derin noktası olan Manana çukuru da, Büyük Okyanus’tadır. Büyük Okyanus’un girintili çıkıntılı kıyıları boyunca pek çok yan deniz yer alır; bunların başlıcaları arasında Celebes denizi, Mercan denizi, Doğu Çin denizi, Japon denizi, Sulu denizi, Sarı deniz sayılabilir. Büyük Okyanus batıda Malakka boğazıyla Hint okyanusuna, doğuda Macellan boğazıyla Atlas okyanusuna bağlanır. OKYANUS TABANI Büyük Okyanus’un orta kesimindeki havzada, okyanus tabanında nispeten tekdüze bir görünüm gözlenir; en derin yeri 4 170 m dolayındadır. Bu bölgedeki başlıca yüzeyşekilleri, deniz dibi dağlarıdır. Büyük Okyanus’un batı kesimindeyse, dorukları deniz düzeyi üstüne çıkarak Solomon Adaları ve Yeni Zelanda gibi adaları oluşturan deniz dibi dağ sıraları ve Mariana çukuru, Filipinler çukuru Tonga çukuru gibi derin çukurlar yera- lır. En derin çukurlar, Büyük Okyanus’un batı kıyısı boyunca sıralanır. Büyük Okyanus’un doğu kenarı boyunca uzanan Doğu Büyük Okyanus sırtı Atlas okyanusu orta sırtının uzantısıdır; uzunluğu 3 000 km’yi, okyanus tabanından yüksekliği 3 km’yi bulur. SU ÖZELLİKLERİ Büyük Okyanus’ta deniz suyu sıcaklığı, kutuplarda donma düzeyindeyken, ekvator yakınlarında 29 °C’a kadar yükselir. Tuzluluk oranı da enlemden enleme değişir. Yıl boyunca ekvator çevresine düşen yağış oranı yüksek olduğu için ekvatordaki suyun tuzluluğu, orta- enlemlerdekinden azdır. Kutuplara doğru gidildikçe tuzluluk oranı yeniden azalır; bunun nedeni kutup bölgelerinde buharlaşmanın azlığıdır. Büyük Okyanus’taki yüzey suyu akıntıları, Kuzey yarıkürede saatin akrep ve yelkovanının hareketleri yönünde, Güney yarıküredeyse tersinedir. (Bk. OKYANUS AKINTILARI.) Kuzey Ekvator akıntısı, Alize rüzgârlarının etkisiyle, 15 0 kuzey enlemi boyunca batıya doğru yönelir; Filipinler yakınında kuzeye doğru kıvrılarak Kuroşio (ya da Japon akıntısı) adı verilen sıcak su akıntısını oluşturur. 450 kuzey enlemi yakınlarında, Kuroşio akıntısının sularının bir bölümü kuzeye yönelerek, Aleut akıntısını oluşturur. Kuroşio’nun geri kalan sularıysa, güneye doğru akarak, Kuzey Ekvator akıntısıyla birleşir. Aleut Akıntısı, Kuzey Amerika’ya yaklaşırken kollara ayrılır ve Bering denizindeki ters akıntının temelini oluşturur. Güney kolu, güneye yönelen yavaş akışlı Kaliforniya akıntısını oluşturur. Güney Ekvator akıntısı, ekvator boyunca batıya doğru akarak, Yeni Gine’nin doğusunda güneye, 50 0 güney enleminde de doğuya döner ve Güney Büyük Okyanus dolaşım sistemiyle birleşir (bu sistem, Güney kutbu akıntısını da içine alır). Şili kıyılarına yaklaşırken Güney Ekvator akıntısı ikiye ayrılır: Bir kolu Horn burnu çevresinde akar; öbürü kuzeye dönerek, Humboldt (ya da Peru) akıntısını oluşturur. İKLİM Avustralya, Yeni Gine ve Yeni Zelanda kara parçalarının yalnızca iç kesimleri Büyük Okyanus ikliminin etkisi dışında kalır. Büyük Okyanus alanı içinde, beş farklı iklim bölgesi yer alır: Orta enlemlerdeki batı rüzgârları bölgesi; alizeler bölgesi; musonlar bölgesi; tayfunlar bölgesi; ekvatora yakın yerlerdeki durgun bölge. Batı rüzgârları her iki yarıkürede de orta enlemlerde eser ve mevsimlere bağlı olarak sıcaklıkta belirgin farklılıklar yaratırlar. Adaların çoğunun bulunduğu ekvatora yakın yerlerde alize rüzgârları eser ve sıcaklıklar yıl boyunca çok az değişir (21-27 °C). Musonlar bölgesi, Büyük Okyanus’un batı kesiminde Japonya ile Avustralya arasında yeralır. Bu iklim bölgesinin özelliği, kış aylarında kıta içlerinden okyanusa, yaz aylarındaysa tersine esen rüzgârlardır. Sonuç olarak yağmur mevsimleri ortaya çıkar. Tayfunlar bati ve
güneybatı Büyük Okyanus’ta sık sık büyük hasara yol açarlar. En sık görüldükleri bölge, Japonya’nın güneyi, Filipinler’in orta bölgeleri ve Mikronezya’nın doğusu arasındaki üçgen biçiminde bölgedir. Durgun bölgelerin biri Orta Amerika’nın batı kıyılarının açığında, öbürü batı Büyük Okyanus’un ekvator bölgesindedir. Her iki bölgede de nem oranı yüksek, bulutsuz günlerin sayısı çoktur ve rüzgârlar (ender olarak eserler) hafiftirler. YERBİLİM Andezit hattı, Büyük Okyanus’taki en önemli bölgesel özelliktir. Büyük Okyanus havzasının derin, baz özellikli yerli kayaç topluluklarını, kıyılarındaki karaların asit özellikli yerli kayaçlarından ayırır. Andezit hattı, Kaliforniya açıklarındaki adaların batı kıyısını izleyerek Aleut adalarının güneyinden geçer; Kamçatka yarımadası, Kuril adaları,Japonya, Mariana adaları ve Solomon adalarını izleyerek Yeni Zelanda’nın doğusuna uzanır. Birbirinden farklı iki bölge arasındaki bu hat, Albatros sıradağlarının batı kıyısı boyunca kuzeye doğru ilerleyip, Güney Amerika ve Meksika’yı aşarak, yeniden Kaliforniya kıyılarının açıklarındaki adalara döner. Endonezya, Filipinler, Japonya, Yeni Gine ve Yeni Zelanda-Asya ve Avustralya kıtalarının güney yönündeki bütün uzantıları bu hattın dışında kalır. Andezit hattının içinde Büyük Okyanus orta havzasının belirgin özelliği olan derin çukurlar, dorukları yüze* çıkmış denizdibi yanardağları ve yanardağ kökenli adalar bulunur. Çöküntülerden dışarı doğru yavaş yavaş akan bazalt yapılı lavlar, dorukları suyun üstüne yükselerek ada topluluklarını oluşturmuş büyük yanardağların oluşmasına yol açmıştır. Andezit hattının dışında çok sayıda etkin yanardağ bulunur: Ateş çemberi ya da Ateş kuşağı diye adlandırılan kesim, dünyada etkin yanardağların en çok olduğu yerdir. KARA PARÇALARI Büyük Okyanus’taki en büyük kara parçası Avustralya kıtasıdır. Avustralya’nın 3 200 km güneydoğusunda, okyanusun en büyük ada grubu olan Yeni Zelanda ye- ralır. Büyük Okyanus’taki küçük adaların çoğu 30 0 kuzey ve 30° güney enlemleri arasında, Güneydoğu Asya kıyıları önünden Easter adasına doğru uzanırlar. Büyük Okyanus havzasının geri kalan bölümünde kara yoktur. Hawaii, Easter adası ve Yeni Zelanda’yı birbirine bağlayan büyük Polinezya üçgeni Cook adaları, Markiz adaları, Samoa adaları, Cemiyet adaları, Tokelau iadaları, Tonga adaları ve Tuamotu adalarını içine alır. Ekvator’un kuzeyi ile Tarih Değiştirme Çizgisi’nin batısı arasında, Mikronezya’ya bağlı pek çok küçük ada (Caroline adaları, Marshall adaları, Mariana adaları,¡vb.)bulu- nur. Büyük Okyanus’un güneybatı köşesindeki Mela- nezya’nın adalarının en büyüğü Yeni Gine’dir. Mela- nezya’nın öbür önemli ada grupları arasında Bismarck adaları, Fici adaları, Yeni Kaledonya, Solomon adaları ve Vanuatu sayılabilir. Büyük Okyanus’taki adalar başlıca dört tipe ayrılır: Kıtalarla bağlantılı adalar, yanardağ kökenli adalar, mercan kayaları yükselmiş mercan platformlarının oluşturdukları adalar. Kıtalar ile bağlantılı adalar, Andezit hattının dışında kalırlar (Yeni Gine, Yeni Zelanda ve Filipinler bu adalardandır); yapı olarak yakınlarındaki kıtayla bağlantılıdırlar. Yanardağ kökenli adalar, yanardağlar tarafından oluşturulmuşlardır ve çoğunda etkin yanardağlar yeralır. Bunların başlıcaları arasında Bougainville adası, Hawaii ve Solomon adaları sayılabilir. Üçüncü ve dördüncü tip adalar, mercan adalarıdır. Mercan kayalıkları, okyanus yüzeyinin hemen altında akan ve yapısında bazalt bulunan lav üstünde oluşmuş, alçak yapılı oluşumlardır. Avustralya’nın kuzeydoğu sundaki Büyük Mercan Seti bunun en iyi örneklerindendir. Mercanların oluşturduğu bir başka ada tipi, yükselen mercan platformlarının oluşturduğu adalardır. Genellikle mercan kayalıklarından dana büyük olan bu adalara Banaba (eski Okyanus adası) adası ve Fransız Polinezyası’nın Tuamotu grubuna bağlı Maka- tea adası örnek gösterilebilir. Tarih ve ekonomi. Tarihöncesi dönemlerde Büyük Ok- yanus’ta önemli göç olayları yaşandı. Bunların en önemlileri Polinezya’da yaşayan halkların Tahiti’den Hawaii ve Yeni Zelanda’ya gitmeieri oldu. Büyük Ok- yanus’a ilk ulaşan Avrupalı Vasco Nunez de Balboa’yı (1513), daha sonra dünyanın çevresini dolaşırken Büyük Okyanus’tan geçen (1519-1522) Fernan de Macel- lan izledi. XVI. yy’ın geri kalan bölümünde İspanyol egemenliğinin yayıldığı bölgede, İspanyol gemileri İs- panya’dan Filipinler, Yeni Gine ve Solomon Adaları’na gidip gelmeye başladılar. XVII. yy’da, Güney Afrika çevresinden dolaşan Hollanda gemilerinin ticaret ve keşiflerde üstünlüğü ele geçirmelerinden sonra, Abel Janszoon Tasman, Tasmanya’yı ve Yeni Zelanda’yı buldu (1642). XVIII. yy’da pek çok keşif seferi düzenlenen Büyük Okyanus’ta, Ruslar Alaska’yı ve Aleut adalarını, Fransızlar Polinezya’yı buldular. James Cook’un yaptığı üç yolculukla, İngilizler güney Büyük Okyanus’a ve Avustralya’ya, Hawaii’ye Kuzey Amerika’nın Büyük Okyanus kıyılarına ulaştılar. Emperyalizmin gelişmesiyle XIX. yy’da önemli bir bölümü Batılılarm eline geçen Büyük Okyanus’ta, 1830 yıllarında İngiliz gemisi Beagle’ in Charles Darwin’in de katıldığı yolculuğu ile 1870 yıllarında İngiliz gemisi Challenger’ın, Sovyet gemisi Turcarora’nın (1873-76) ve Alman gemisi Gazelle’nin (1874-76) yolculukları, denizbilimin gelişmesine önemli katkılarda bulundu. 1898’de ABD’nin Filipin- ler’i ele geçirmesine karşılık, 1914’e kadar Büyük Ok- yanus’un batı kesimi Japonya’nın denetimi altında kaldı.Günümüzde Büyük Okyanus’ta bağımsız 14 devlet vardır: Kiribati, Nauru, Papua-Yeni Gine, Tayvan, Tuvalu, Batı Samoa, Avustralya, Fiji, Japonya, Yeni Zelanda, Filipinler,Solomon Adaları, Tonga, Vanuatu. Bu ülkelerden sekizi, bağımsızlıklarını yakın bir tarihte, 1960’ta kazanmışlardır. Büyük Okyanus’ta ayrıca ABD’nin eyaletlerinden biri olan Hawaii ile Avustralya, Şili, Fransa, Japonya, Yeni Zelanda, Birleşik Krallık ve ABD’ye başlı pek çok ada vardır. Büyük Oncyanus’un sularının derinliği, maden yataklarının işletilmesini engellemektedir. Bununla birlikte, Avustralya açıklarındaki sığ sulardan petrol ve doğal gaz çıkarılmakta, Avustralya, Japonya, Papua-Yeni Gine, Nikaragua, Panama ve Filipinler kıyılarında inci avcılığı yapılmaktadır. Ayrıca, bol miktarda balık bulunan kıtaların ve ılıman iklimli olan adaların kıyılarında ringa balığı, som balığı, sardunya, kılıçbalığı, tonbalığı ve kabuklu deniz hayvanları avlanmaktadır. 1986’da Güney Büyük Okyanus Forumu, nükleer denemeler yapılmasını ve nükleer artıkların atılmasını engellemek için, bölgeyi nükleer maddelerden arındırılmış alan ilan etmiştir.