BUZULLAR
BUZULLAR
Yeryüzündeki bütün buzullar Dünya’daki tatlı su rezervlerinin yaklaşık yüzde 75’ini oluşturur. Kıta buzulları eriyecek olsa okyanusların bugünkü düzeyi 40-60 m kadar yükselir ve kıyı bölgelerinin büyük bölümü sular altında kalırdı. Dünya’nın ısı dengesinin her an bozulma tehlikesiyle karşı karşıya olduğu XXI. yy’a girerken buzulların durumunu her zamankinden daha büyük bir dikkatle izlemek zorundayız.
Aletsch Buzulu (İsviçre) 33 km’ye ulaşan diliyle Avrupa’nın en uzun buzuludur. Burada ön planda görüldüğü gibi yüzeyi çatlak ve yanklarla kaplıdır; gerideyse kayalık yamaçlardan kopup gelen döküntülerle oluşmuş buzultaş doruklan seçilebiliyor. Alplerdeki buzullann çoğu yazın hayat kurtaran önemli su rezervleridir.
BUZULLARIN
UZUNLUĞU
Humboldt Buzulu
(Grönland) 700 km
Hubbard Buzulu
(Alaska) 120 km
Baitoro Buzulu
(Karakurum) 70 km
Aletsch Buzulu
(İsviçre) 33 km
Mer de Glace
(Pransa) 12 km
Yeryüzünün en soğuk yerleri olan yüksek dağlar ve kutup bölgeleri dışında buzullara rastlanmaz. Buzul, karaların üzerinde geniş alanları kaplayan hareketli bir buz kütlesidir ve kışın yağan karların birikmesiyle oluşur. Soğuk nedeniyle eriyemeyen kar örtüsü yıldan yıla artar ve yavaş yavaş önce buzkar, sonra buz haline gelir. Buzun kalınlığı onlarca metreyi (mesela 7°’lik bir eğim üzerinde 40 m) bulduğunda, yerçekiminin ve üzerindeki basıncın etkisiyle buzulun tabam harekete geçer.
DAĞ BUZULLARI
Fransız Alplerindeki Mer de Glace («Buz Denizi») gibi tipik bir dağ (veya vadi) buzulunun görünümü, vadi boyunca akan bir buz ırmağını andırır. Bu buzulların büyüklüğü dağların kışın ne kadar karlı ve yazın ne kadar serin olduğuna bağlıdır. Dağ buzulları sadece, sürekli kar sınırının üstündeki yükseltilerde oluşabilir: bu sınır kutuplara yakın bölgelerde alçak (İzlanda’da 1 000 m’nin altında), dönencelerin altında çok yüksek (FFimalaya ve And Dağlarında 5 000 m’nin üstünde), ılıman bölgelerde orta yükseltilerdedir (Alplerde 2 700 – 3 000 m arası).
Buzulların morfolojisi
Bir dağ buzulu, doruk çizgisinin hemen altındaki çukur bir havzadan doğar. Etrafı sarp kayalıklarla çevrili ve içi buzkarla dolu olan bu çukurluğa buzyalağı veya sirk denir. Asıl buz ırmağını oluşturan bölüm, buzyalağından başlayarak eski bir vadi boyunca aşağıya doğru uzanan buzul dilidir. Buzul yüzeyinin düzgün ve kaygan olması çok ender görülür: hemen her zaman buzul çatlağı denen yanklarla parçalanmıştır. Bu çatlakların nedeni, buzun akış hızının dilin ortasında ve kenarlarında eşit olmamasından doğan gerilim kuvvetleridir. Çatlakların derinliği genellikle 35 m’yi bulmaz; ama eni 20 m’yi, uzunluğu 100 m’yi aşabilir. Kışın yağan karlar bazen buzul çatlaklarının üstünü bir köprü gibi örterek dağcılar için büyük bir tehlike yaratır. Vadinin daraldığı veya eğimin birden art-
56
tığı yerlerde çatlaklar daha da fazladır. Eğer kesişen çatlaklar sında buz bacası veya serak denen sivri buz kütleleri de oluşr ağ gibi kesişen çatlaklar ve çoğu zaman birbirinin üstüne buz bacalarıyla buzulun görünümü iyice karmaşık hale geli
Aşağıya doğru inen buzul dili, sürekli kar sınırını geçtikte ra erimeye başlar ve yavaş yavaş incelerek sonunda yok ol 1in uzunluğu buzul dengesi denen olguya, yani buzulların bi: si ile yüzeyden erimesi arasındaki farka bağlıdır. İç içe girn sayıda buzyalağından doğan büyük buzullar birçok dilin k; sıyla giderek büyür. En uzun dağ buzullarından biri olar ka’daki Hubbard Buzulu 120 km boyunca uzanır ve içlerind çoğu sürekli kar sınırının çok aşağılarına kadar iner (Monı kütlesindeki buzullar 1 500-1 300 m). Eğer dağ çok yüksek rekli kar sınırı çok alçaksa, büyük buzul dilleri aşağıya kac rek dağın eteklerindeki düzlükte yelpaze biçiminde yayılır; t ği buzulu denen bu tip buzulların en güzel örnekleri Patago ve Alaska’da karşımıza çıkar. Buna karşılık, doruk çizgisi k rımn bulunduğu yükseltiyi çok az aşan dağlardaki buzulla olmaz: dorukları örten buzul takkeleri, sadece çukur yerleri ran buzyalaktan veya dağın yüksek yamaçlarını kaplayar buzulları bu gruptandır.
BUZULLARIN HAREKETİ VE HIZI
Buzul dillerinin çevresindeki doğal veya yapay işaret nc nın buzların altında kalması, buzulların yüzeyine yerleştir: ret şamandıralarının yer değiştirmesi ve buzul yatağı boyu pılan bütün ölçümler, buzun ağdalı bir akışkan gibi biçim ı ligine uğradığını, dura dura ilerlediğini ve kayalık yatağın kaplayan ince bir su örtüsü sayesinde kayarak yol aldığın gösterir. Bu su örtüsü buzul tabanındaki sıcaklığın her zar me noktasına yakın olmasından kaynaklanır, çünkü alttak ların sıcaklığı sıfırın altına hiç düşmez. Ölçümlerden anla; göre buzulların hızı sadece eğime değil buzun kalınlığına, sıyla kar yağışının miktarına bağlı olarak da değişir. Büyük zullarınm ortalama hızı günde 1 m dolayındadır (Alplerde Glace’mki 35 cm’yi, Argentiere’inki 60 cm’yi ancak bulur) koru her zaman Alaska buzullarındadır: bu buzullardan bi 3 m’ye yakın yol alırken, diğerlerinin hızı da günde 60 m’
KITA BUZULLARI
İnlandsis de denen en büyük kıta veya örtü buzullarır Grönland’ı, diğeri Antarktika Kıtası’nı kaplar. Yeryüzünds la kaplı bütün yüzeylerin yüzde 97’ sini ve toplam buz 1: yüzde 99’unu oluşturan bu iki buzul, Pleyistosen Döneı büyük buzulların kalıntısı olan dev boyutlarda buz kubbi
Kutup enlemlerinde kar yağışı pek fazla değildir ama ç alanları kaplar. Soğuk nedeniyle (yıllık sıcaklık ort 30°C’tır) yüzeyden erime azdır. Dolayısıyla, eriyerek kristalleşme fırsatı bulamayan karların buza dönüşme s vaşlar ve gerçek buzların üstünü yaklaşık 100 m kalınlı] buzkar katmanı örter. Gerek Antarktika’da, gerek Grö bütün yüzey şekilleri son derece kalın (ortalama kalınlığı yer yer 4 000 m’nin üstünde) bir buz örtüsünün altında muştur. Grönland kıta buzulunun maksimum kalınlığı Antarktika’nınki yaklaşık 4 300 m’dir.
Bu buzlar diyarının ortasında kıta buzulu sanki hare! bidir: kıta buzullarının derinliklerinde sıcaklığın 0 °C’ni tında olması (bu yüzden dağ buzulları ılıman, kıta buzul buzullar olarak adlandırılır) ve buzul dengesinin çok za> ması buzulun akışını yavaşlatır veya tamamen engelleı tika’da bile buzullardaki kütle artışının erime yoluyla k bmdan fazla olduğu kuşkuludur. Grönland’ın kuzeyin
EN BUYUK BUZULLAR
Yüzölçümü
(km2)
Antarktika 12 160 000
Grönland (Danimarka) 1 726 000
Kuzey Ellesmere (Kanada) 25 640
Orta Ellesmere (Kanada) 22 000
Doğu Spitsberg (Norveç) 21 000
Güney Ellesmere (Kanada) 20 000
Devon Adası (Kanada) 15 120
Güney Patagonya (Arjantin) 13 500
Kuzeydoğu Spitsberg (Norveç) 11000
Axel Heiberg (Kanada) 9 300
Vatnajökull (İzlanda) 8 800