ÇEK CUMHURİYETİ 
«Kadife Devrim», Prag, 1989 sonbaharı. Bu olay, Berlin Duvan’nın yıkılışıyla birlikte Doğu’da devlet komünizminin geçirdiği büyük sarsıntıyı gösteriyordu.
Çek ülkeleri (Bohemya, Moravya, Silezya’nm bir bölümü) ve 1993’e kadar onlarla birlikte Çekoslovakya federasyonunda yer alan Slovakya, tarih boyunca, Avrupa’daki siyasî çalkantıların bir göstergesi olmuştur. XIX. yy’da «Bohemya’yı elinde tutan Avrupa’yı elinde tutar» denirdi. Denize kıyısı bulunmayan bu topraklar, geçiş ve sınır bölgesi olmanın hem yararını hem zararını görmüş, hep sorun olmuştur. Nitekim tarih boyunca Romalılarla diğer halklar, Germenlerle Slavlar, Hıristiyan Batı’yla Bizans dünyası, Katoliklerle Protestanlar ve Ortodokslar, XX. yy’da da Batı’yla Sovyet Bloku arasında temas noktası olmuştur.
BAŞLANGIÇTAN ORTAÇAĞ A
Kelderden ve Germenlerden sonra, V. ve VI. yy’da, Çek topraklarına Slav kabileleri yerleşti. Bu kabilelerden birinin adı olan Cech (Çek) sonradan Çek halkının da adı oldu. Frankların ve Bizans’ın etkisiyle, hepsi de Slav olan Çekler, Moravyalılar ve Slo-vaklar, VIII. yy’m sonunda Hıristiyanlaşmaya başladılar. 830 yılına doğru, Prens Mojmir yönetiminde birleşik bir Slav devleti (Büyük Moravya Krallığı) kuruldu. Mojmir’den sonra tahta geçen Rostislav’ın isteği üzerine, Aziz Kiril ve Metodiy kardeşler, 863 yılında, halkı Hıristiyanlaştırmak amacıyla Selanik’ten geldiler. Kiril ve Metodiy, bölgesel Slav dillerini yazıya geçirmek için, Kiril alfabesinin atası olan glagolitik alfabeyi kullanıma soktular. K.yy’m sonunda, Büyük Moravya Krallığı Orta Avrupa’nın çok geniş bir bölümüne egemendi. Ama, bu devlet, Tuna Nehri çevresine yerleşen ve Slovaklara boyun eğdiren Macarların istilasına uğrayarak 902-906 yılları arasına yıkıldı. Slovaklar böylece yüzyıllar boyunca Çeklerden ayrı kaldılar.
Çek ülkelerinin siyasî merkezi Moravya’dan Bohemya’ya kaydı. Bohemya, yüzey şekilleri nedeniyle daha korunaklıydı. Burada, kısa süte içinde, Hıristiyanlığın yayılmasını kolaylaştıran Przemysl Prensliği kuruldu. Azize Ludmila ve Aziz Venceslav’dan sonra, 973 yılında kurulan Prag Kilisesinin ikinci piskoposu Aziz Adalbert, prensliğin saygınlığım artırdı. Ancak Przemysl hanedanına Germen imparatorunun krallık unvanı vermesi için XII. yy’ın sonunu beklemek gerekti: Bohemya Dükalığı, 1198 yılında, tahtın babadan oğula geçtiği bit krallık oldu. Hıristiyan tarikatlarının oynadığı önemli rol, gümüş madenleri, hükümdarların siyasî zekâsı, Almanların şehirleşme ve tarım işletmeciliğine dayanan ekonomik gelişme, Ortaçağ Bohemya’sının Avrupa sahnesinde kendisini göstermesini sağladı. Bohemya, altın çağını, II. Przemysl Otakar’m hükümdarlığı sırasında (1253-1278) yaşadı. Şövalye-kral idealinin somut örneği II. Przemysl Otakar, nüfuz alanını Adriya Denizi’ne kadar genişletmişti; ancak hükümdarın Kutsal Roma-Germen Im-
t3, (İffi
ÇEK CUMHUR Ceska Republica
Uluslararası kod: CZE Yüzölçümü: 78 864 km2 Nüfus: 10 315 000 (1996}
Nüfus yoğunluğu: 131 kişi/km2 Başkent: Prag (1 204 953 nüf. 1997)
Resmî dil: Çekçe
Dinler: %39 Katolik; %39 Ateist; %4 Protestan
Millî bayram: 28 ekim (1918’de ilk cumhuriyetin k-
yıldönümü)
Para birimi: koruna (1 koruna= 100 haler)
Hükümet ve yönetim Anayasa: İS aralık 1992 tarihli anayasa parlamenter öngörür.
Kurumlar: Cumhurbaşkanı, parlamento tarafından beş y: Dört yıl için seçilen 200 üyeli Ulusal Meclis ve üyeierinir-yılda bir yenilenen 81 üyeli senato.
Yönetim birimleri: 7 bölge ve 1 başkent
Ekonomi GSMH: 44.7 milyar dolar (1995)
Kişi başına GSMH: 4290 dolar (1996)
İthalat: 16,72 milyar dolar (1995)
İhracat: 13,67 milyar dolar (1995)
Eğitim ve sağlık Okuryazarlık oranı: Yetişkin nüfusun %100’ü Ortalama ömür: kadın 77; erkek 70 (1996}
Çocuk ölüm oranı: %0,7 (1996}
paratoru olma hırsı başarıya ulaşamadı. II. Przemysl C yılında, Habsburglarla çarpışırken öldü.
1306 yılında çöken Przemysl hanedanının yerine 1 hanedanı geldi. Lüksemburglu Jean, Bohemya KraCi ve Silezya’ya kadar genişletti. Lüksemburglu Jean’r; (1346-1378), 1355 yılında, IV. Kari adıyla Kutsal Rc: imparatoru oldu. Fransa sarayında yetişen, kültürlü • kişi olan Kari, Prag’ı görkemli bir imparatorluk baş nüştürdü. Hükümdara «Vatanın Babası» lakabı verü sonra tahta geçen IV. Wenzel, ülkeyi sarsan büyük t dinî bunalımı göğüslemek için gereken zekâ ve yete sundu. Çok iyi bir ilahiyatçı ve vaiz olan Jan Hus ‘ özellikle Roma Katolik Kilisesi’nin zengin ve ko adamlarının yolsuzluklarına karşı bir dinî reform haz mıştı. Hus’un öğretisi, Bohemya, Moravya hatta M Polonya’da brçokyandaş buldu. Ama defalarca afor< Hus, Konstanz Konsili’nce sapkınlıkla suçlanarak rr di (1414) ve diri diri yakıldı. Bunu, uzun süren bir 1 nemi izledi. Hus yandaşlan, 1419 yılında tahta ı Hus’un ölümünden sorumlu tuttukları Sigismond’, landılar. Mücadeleleri 1436 yılına kadar sürdü. Hal ğunun reformcu Hus’un düşüncelerini benimseme Krallığı’nda protestan reformunun habercisiydi. Çe lında, Hus yanlısı bir derebeyini, Podebradlı Jiri’yi Hükümdarlığının (1458-1471) belirgin özelliği, dinî Kral, bütün Hıristiyanlığın barışçı bir biçimde örgüt rısını kabul ettirmeye çalıştı, ancak başarılı olamac
Bu sırada, Slovakya, Macar egemenliğinde yaşadı. XV. yy’m ilk günlerinden başlayarak, özellikle saygın tesi yoluyla, Slovakya üzerinde büyük bir kültürel etki nemde, yazılı belgelerde Çekçe kullanılmaya başladı.
HABSBURG EGEMENLİĞİ
1526 yılında Osmanlılar dalga dalga Tuna oval ken, bölgede Ortaçağ sona erdi. Bohemya soyluları, lan yüzünden, bir Habsburg’u kral seçmek zorundc kü bir imparatoluk haline gelen bu Avusturya hane dönemini yaşıyor ve Osmanlılara direnebilecek gib: Slovakya dışında, hemen hemen bütün toprakların ristan ve Moravya da Habsburglann egemenliğine lında II. Rudolf, sarayını Prag’a taşıdı. Bundan böyl şı karşıya geliyordu: Katolik Rekonkista ruhuna day
ÇEK CUMHURİYETİ
Karlova Üniversitesi. 1348 yılında IV. Karl’ın kurduğu Karlova Üniversitesi, Orta Avrupa’nın en eski üniversitesidir.
SLOVAKYA
93 ‘te Çekoslavakya’nm iki bağımsız devlete bölünmesiyle kuru-iya, komşusu Çek Cumhuriyeti gibi parlementer bir demokrasidir •9 016 km2; nüf: 5 329 000 (1993]). Dört yıi için seçilen 150 üyeli eclis 5 yıl stireyle görev yapan cumhurbaşkanını seçer. Başkent i (nüf: 4S2 288 [1997]), ülkenin en bttyük ticaret ve sanayi ir. 16 kasım 1995’ten itibaren Slovakça ülkenin zorunlu resmi dili 1996’da kişi başına GSMH 3 237 dolardır.
riinün etkisindeki hükümdar, topraklarını birleştirmek is-Hoşgörü ideallerinin etkisinde kalan bir kuşak, bütün joyunca, çeşitli dinlerin barış içinde birlikte yaşamasına îğladı. Ne var ki, Hus’çuluğun bir kolu olan Unitas Frat-deşler Birliği) dışlanmıştı. Avrupa’da Katoliklerle Protes-asındaki bölünme, XVII. yy’ın başında yeniden ortaya tışma, 1618 yılının mayıs ayında, Prag’da patlak verdi: n soylular İmparator Mathias’ın iki vekilini pencereden iu olay Otuz Yıl Savaşı’nın başlangıcı oldu. 8 kasım , ayaklanan Çek devletlerinin orduları imparatorluk ordu-lila Hora’da (Ak Dağ) bozguna uğratıldı. Bohemya, tah-dan oğula geçtiği bir eyalet durumuna getirildi. Yaklaşık boyunca savaşın yakıp yıktığı ülke, yeniden ve radikal bir : Katolikleştirildi. Bu olay şeçkinlerin ülkeyi terk etmesine Çek tarih yazarları, 1620 bozgununu izleyen ve 1740 yılar uzanan döneme «Karanlıklar Dönemi» adım verdiler, dar Dönemi, toplumsal ve siyasî açıdan Çek devletlerinin r dönemi olmakla birlikte, Barok sanatın görkemli yükse-e tamk olmuştur.
.LİYETÇİLİĞİN UYANIŞI
ı Aydınlanma düşüncelerinin etkisiyle hem de kaybedilen nn kazandırdığı deneyimle, Habsburg hükümdarları Ma-;resia (1740-1780) ve II. Joseph (1780-1790) devletlerini .ıleştirmek zorunda kaldılar: siyasî iktidarın ve eğitimin ; bağımsız hale getirilmesi, devlet kurumlarının ve vergi inin yeniden düzenlenmesi, serfliğin kaldırılması gibi adım-sldığı reform süreci, Fransız Devrimi’yle ve Avusturya mo-nın, çeşidi ulusların hak isteklerini reddederek gerici bir si-zlemesiyle kesintiye uğradı.
.. yy’m başlarında, yaklaşık yirmi yıllık bir sürede, dil ve taktırmalarına önderlik eden ilk Çek «uyanışçılar», Çek dili-»steme oturtup modernleştirerek ulusal uyanışın temelleri-lar. Romantizmin etkisindeki Çek edebiyatı, Avrupa çapm-:rler vermeye başladı. Tam anlamıyla bir uyanış yaşayan ve dilsel yurtseverliğe, Çek aydınları Frantisek Palacky ve Havlicek-Borovsky, siyasî bir içerik kazandırdılar.
!8 «Fransız Devrimi», ulusların kendi özerk programlarını »melerinde bir dönüm noktası oldu. Çekler, Almanya ve r^rya’ya karşı tutumlarını saptadılar; Almanya’ya bağlı ol-ıstemiyorlardı; Avusturya’mnsa federalizmde bir değişiklik Lasını bekliyorlardı.
klerin istekleri yerine getirilmese de amaç ve eylemleri ke-r program çerçevesine oturdu. 1867 yılında, Avusturya Im-:orluğu’nun Avusturya-Macaristan împaratorluğu’na dönüş-eılerini kollarını bağladı. Çekler, nüfus ekonomi bakımından oldukları öneme göre oynadıkları siyasî rolden yoksun kal-1914 yılında, Bohemya ve Moravya, monarşinin endüstri-ucünün yaklaşık yüzde 60’ını temsil etmekteydi. Çekler, ye-Içülerde, yavaş yavaş ekonomik konumunu yitiren Alman iğin karşısında yer almaktaydı.
ÎEKOSLOVAKYA’NIN KURULMASI
rinci Dünya Savaşı’nın, Avusturya Macaristan Imparatorlu-.da biriken bütün toplumsal ve ulusal gerilimi çoğaltmasıyla, aratorluk dayanamayarak yıkıldı.
lerkezî bir anayasanın kabul edilmesiyle 28 ekim 1918’de Çe-.svakya Cumhuriyeti kurularak cumhurbaşkanlığına Tomas =atyk getirildi. Çekoslovakya, gerçek anlamda parlamenter iemokrasi olarak 1938 yılına dek ayakta kalmayı başardı. Kü–_senemeyecek bir ekonomik gücü (Skoda otomobilleri, Bata kkabıları) olan ülkenin nüfusu 15 milyondu: dilleri birbirine . yakın olan Çekler, Slovaklar ve üçte bir oranında azınlıklar san, Macar, Ukraynalı…). Çekoslovakya dünya pazarına ballıydı ve üretiminin büyük bölümü bu pazar tarafından yöne-»ordu. 1929 Büyük Bunalımı’yla hassas durum günışığma çık-
tı: dört yılda, sınaî üretim yüzde 40 oranında azaldı. Bunalımdan en çok etkilenen Alman azınlık, hep birlikte nasyonal sosyalizmi benimsedi. Hitler bu topluluğu saldırgan politikasına alet etti.
Eylül 1938’te, Çeklerle Alman azınlık arasındaki iç çatışma uluslararası bir boyut kazandı. Münih’te, Ingiltere ve Fransa farazî bir barışı korumak için verdikleri sözü tutmayarak, Nazi Almanyası ve faşist İtalya’yla, Çekoslovakya’nın parçalanmasını onaylayan anlaşmalar imzaladılar. Südet topraklarını Reich ilhak etti. Bu olay Çekoslovak devletinin geri kalan bölgelerinin de parçalanmasına yol açtı. Federalleşen Çekoslovakya, azınlıkların (Macarlar, PolonyalIlar, Rutenler, Slovaklar) baskısına dayanamadı. 15 mart 1939’da, Hider’in orduları, Bohemya-Moravya adı altında bir Alman protektorasma dönüşen, gerçek anlamda Reich’ın «ekonomik sömürgesi» olan Çek topraklarını işgal ettiler. Seçkinler öldürüldü. Görünürde bağımsızlığına kavuşan Slovakya gerçekte Nazi Al-manyası’nın bir uydusu durumuna geldi. Bu ülkede, hem ilk kez bir devlete kavuşmanın sevinci hem de faşizme doğru sürüklenen, kilise yanlısı bir yönetimin aşırılıklarının yarattığı huzursuzluk yaşanıyordu. Direniş örgüderi oluşturuldu, ama İ944’ten önce pek büyük bir gelişme gösterilemedi. Ağustos’da Slovaklarm bir bölümü ayaklanarak ülkenin orta kesimindeki dağlara çekildi. Protek-torada, 1942’de Reinhard Heydrich’in öldürülmesinden sonra lidersiz kalan Çek direnişi ancak mayıs 1945’te Prag Ayaklanmasıyla yeniden güç kazandı. Bunu Kızıl Ordu’nun Çekoslovakya’yı işgalden kurtarışı ve Almanların ülkeden kovuluşu izledi.
Eski cumhurbaşkanı Edvard Benes’in dışarıda örgüdendiği direniş sayesinde Çekoslovak devleti Münih Konferansı’ndan önceki sınırlarına kavuştu; ancak Moskova, ülkenin doğu bölümünü Ukrayna’ya bağladı. Çekoslovaklar, yaklaşık üç yıl boyunca demokrasiyle yönetildiler. Stalin ve 1945’ten beri ülkede çok güçlü olan komünistler, şubat 1948’de bu yönetime son vermeyi kararlaştırdılar; bir hükümet bunalımından yararlanarak iktidarı ele geçirdiler ve 41 yıldan fazla sürecek bir tek parti yönetimi kurdular. Toplumun her kesiminde tek parti egemenliğine dayanan ve Sovyet çizgisinde bir politika izleyen bu yeni yönetim geçici yumuşama dönemleri yaşadı. Haziran 1953’te kısa süreli bir işçi ayaklanması, 1956 yılında aydınların başkaldırısı ve büyük 1968 hareketi, ülkenin zincirlerinden kurtulma girişimleriydi.
1960’lı yılların başında, daha önce benzeri görülmemiş bir ekonomik ve toplumsal bunalım padak verdi. Toplumun gittikçe daha geniş kesimlerini etkileyen reformcu bir hareket gelişti. Bu hareket, 1968 yılında «güler yüzlü sosyalizm» yaratma isteğinin belirgin nitelik kazandığı «Prag Baharı»na yol açtı. Komünist Parti genel sekreteri Alexander Dubcek’in önderliğinde, kamuoyuyla yöneticileri uzlaştırmaya çalışan bu deneyim, 21 ağustosta, Varşova Paktı birliklerinin işgaliyle kesintiye uğradı. İşgali, birçok dava ve tasfiyenin yürütüldüğü uzun bir «olağan duruma dönüş» süreci izledi. 1977 yılında, baskıya rağmen, 77 Bildirisi kaleme alındı. İnsan haklarının savunulmasına dayanan, cesur beyinlerin desteklediği bu bildiri, ulusun ahlâkî bilinci durumuna geldi; yönetime karşı çıkışın kaynağı oldu. Kidelere belli bir maddî güvence getirmiş olsa da yasallığını yitiren yönetim, uluslararası koşulların elverdiği 1989 yılının sonbaharında yıkıldı. Hapishaneden çıkan oyun yazarı Vaclav Havel, aralık ayının sonunda cumhurbaşkam seçildi. Ancak, kısa süren bir sevinç ve coşku döneminin ardından, yeni Çekoslovakya, Çeklerle Slovaklar arasında eskiden beri var olan ve politikacıların körüklediği gerilimlere dayanamadı. 1989’un «Kadife Devrim»ini, 1992-1993’ün «Kadife Bölün-me»si izledi. 1 ocak 1993 tarihinde Çekoslovakya federasyonu Çek Cumhuriyeti ve Slovakya olmak üzere bağımsız iki devlete ayrıldı. Vaclav Havel Çek Cumhuriyeti’nin devlet başkanı şeçildi. (2 şubat 1993). □
Varşova Paklı ’nm tanktan. Tanklar,
21 ağustos 1968 sabahı Çekoslovak topraklanna girdi. Praglılar barikat kurmaya çalıştı. İşgalcilerin eline geçen resmî radyonun yerini yeraltı radyolan aldı. Şehir, afişler, karikatürler, resimlerle kaplandı: «Lenin uyan. Brejnev çıldırdı!» Çekoslovaklar, komünizme, «insancıl sosyalizme» inanmayı sürdürdüler. Ancak yöneticileri Moskova ’ya götürüldü. 27 ağustosta geri dönen Çek yöneticiler «olağan duruma dönüş» sürecini kabullenmek zorunda kaldılar. Alexander Dubcek, halka düşünce özgürlüğünü kısıtlayan önlemlerin gerekliliğini duyurdu.
TARIM (1995)
(milyon ton)
arpa 2,14
buğday 3,8
patates 1,3
şekerpancan 3,7
Hayvancılık (1996)
(milyon baş)
domuz ‘ 4,0
koyun 0,134
sığır 2,0
Balıkçılık (1992) 22 66i t
SANAYİ VE ENERJİ (1996)
çelik 6 500 0001
bakır 20 0001
çinko 14 0001
demir 1 800 0001
magnezit 600 000 t
kömür 35 000 0001
BAŞLICA İHRAÇ ÜRÜNLERİ
(1995)
mamül ürünler makineler, taşıtlar ve donananı kimyasal ürünler
AYRICA BAKINIZ
– JHHS Almanya
– IHjnSu Avusturya
– ımcu Habsburglar
– BHS Macaristan
– ıfe.ANsıı Polonya
– KHffl Prag
– EHS Slavlar
yüzde
28,8
32,7
9,0
181
