ÇERNOBİL KAZÂSI

ÇERNOBİL KAZÂSI; yirminci yüzyılın ilk
büyük nükleer kazâsı. 1979’da Harrisburg (ABD)
yakınında meydana gelen “Three Mile Island” kazâsı,
Dünyâda Çernobil (Chernobly) kazâsına kadar
meydana gelmiş en mühim kazâdır. Bu kazâda
çevreye mühim bir bulaşma olmamış, ancak
reaktör süresiz kapatılmıştır.
Kiev şehrinin 130 km kuzeyinde Pripyat Nehri
kıyısında, 25.000 nüfuslu Çernobil kasabası ile
10.000 nüfuslu Pripyat kasabası arasındaki nükleer
santral sahasında ikisi inşâ hâlinde bulunan 4×1000
megawatt (MW) gücünde, 4 adet RBMK tipi nükleer
reaktör vardı. Bu reaktörler, % 1 ilâ % 2 zengin
U02 yakıtlı, grafit moderatörlü olup, reaktörün
basınç tüpleri, içinde buharlaşan suyla soğutulmaktadır.
Basınç tüpleri içindeki basınç 65 kg/cm2,
sıcaklık 280°C’dir. Yakıt çubuğu çapı 3,5 mm, zirkonyum
alaşımı yakıt zarfı kalınlığı 0,9 mm olup,
18 çubuk bir yakıt elemanı grubunu teşkil etmektedir.
Reaktör kalbinde 1700 kadar basınç tüpü
bulunurdu. Reaktör kalbinin çapı, 11,8 m, yüksekliği
ise 0,7 metredir. Reaktör kalbinde 200 ton
uranyum ve 1700 ton grafit mevcuttu. Grafit blok,
basınca dayanıklı olmayan, aralığı inert bir gazla
dolu, paslanmaz çelik bir kap içindeydi.
Çernobil Atom Santralindeki kazâdan sonra ilk
günlerde hiçbir bilgi alınamadığı için, konu, doğruları
ve yanlışlarıyla yoğun bir bulut tabakasını
andırıyordu. Ancak, dünyâ çapındaki kaynaklara
göre kazânın oluş şekli şöyle îzâh edilmektedir:
25 Nisan 1986 günü bakım için durdurulacak
olan 4 nolu reaktör ile bir deney yapılması da plânlanmıştı.
Bu deneyde, türbin durdurulduğu zamanrotorun yardımıyla, kısa bir süre sirkülasyon pompalarının
çalışıp çalışamayacağa araştırılacaktı. Bu
deney sırasında reaktör gücünün 700-1000 MW
olması gerekiyordu. 25 Nisan günü saat 01.00’da deneye
başlandı ancak, reaktör kalbinde ksenon birikmiş
ve reaktivitenin düşük olması sebebiyle güç
30 MW değerine kadar düşmüştü. Bu sebeple reaktör
parametrelerinde düzensizlik gözlendi. Operatörlerin
bunları düzeltmek için yaptıkları müdâhaleler
durumu biraz daha karıştırdı ve bâzı hatâlı
işlemlerin yapılmasına sebeb oldu.
26 Nisan günü saat 01.00’da bütün gayretlere
rağmen güç 200 MW’in üstüne çıkarılamadı ve
hatâlı bir karar alınarak bu güçte deneyin yapılmasına
karar verildi. 26 Nisan günü saat 01.23’te
türbin giriş valfleri kapatılarak deneye başlandı, su
seviyesini sâbit tutmak için buhar domuna su basılması
buhar kalitesinin düşmesine ve kontrol
çubuklarının yukarı çekilmesine sebeb oldu. Bu esnâda
reaktörde âniden buharlaşma olması ve boşluk
reaktivite katsayısının pozitif olması reaktivitenin
daha da artmasına yol açtı. Saat 23.40’ta
“Seram” yapılmasına rağmen bir “reaktivite kazâsı”
başladı. Aynı anda atalet ile çalışmakta olan
sirkülasyon pompalarının bastığı su ânidan azalınca
yakıt çubuklarının bir kısmında ergime meydana
geldi. Buharın ve suyun kızgın metalle yaptığı
reaksiyonlar sebebiyle saat 01.24’te birbirini tâkib
eden patlamalar meydana geldi.
Bu ilk patlamalar esnâsmda grafiti muhâfaza
eden paslanmaz çelik kap tahrib oldu ve ergimiş metalin
teması ile grafit yangını başladı. Bu yangını
söndürmek için basılan su 1400°C’daki grafit ile temâsa
gelince yanıcı gazlar çıkmaya başladı. Reaktör
çalışma platformu altında toplanan hidrojen ve
yanıcı gazların patlaması sonunda 27 Nisan Pazar
günü reaktör binâsı tamâmen tahrib oldu. Patlamalar
esnâsmda bir kişinin hemen, bir kişinin de hastâneye
nakledilirken öldüğü ve 5 kişinin de çok
şiddetli radyasyona mâruz kaldığı bilinmektedir.
27 Nisan günü kazâ çevresindeki radyasyon
şiddetinin birkaç yüz mili rem mertebesine çıktığı
zannedilmektedir. 28 Nisan günü reaktörün 30
km çevresinde bulunan 84.000 kişi başka yerlere
nakledilmiş ve 299 kişi de tedâvî edilmek üzere
hastânelere sevk edilmiştir.
29 Nisan günü helikopterlerle, açıkta duran ve
yanmaya devâm eden reaktör kalbi üzerine 5000
ton kum, kurşun, dolomit, barit gibi koruyucu
malzeme dökülmüş ve bu sûrede tahliye edilen
mıntıkada radyasyon şiddeti 10- 15 m R/saat (mili
rem) mertebesine indirilmiştir. Saçılan radyoaktivitenin
daha ziyâde kısa yarı ömürlü izotoplardan
meydana gelmesi (% 50 nisbetinde 1-131)
sebebiyle, radyasyon şiddeti 8 Mayıs günü 0,15 m
R/saat mertebesine indirildi.Radyoaktif serpintinin çevre üzerindeki etkileri:
26 Nisan günü Kiev üzerinde sâkin bir hava
vardı. Radyoaktif gazlar ısınarak yükselmek
sûretiyle 1500 m yükseklikte kümülüs radyoaktif
serpinti bulutlarının oluşmasına sebeb oldu.
26-30 Nisan târihleri arasında rüzgârlar Kiev’den
kuzeybatı istikâmetinde esmek sûretiyle 29
Nisana kadar, Polonya’nın kuzey kısımlarıyle İskandinav
ülkelerini etkisi altına almıştır. 30 Nisandan
îtibâren rüzgârlar güneybatıya ve sonra da batıya
yönelmiş ve Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya,
Macaristan, Çekoslovakya, Avusturya, İsviçre,
Almanya, İtalya’nın kuzeybatı kısımları ve Fransa’nın
batısı radyoaktif serpintilerden etkilenmiştir.
Rusya dışında, radyoaktif serpintilerden en çok
etkilenen ülke Polonya olmuştur. Radyoaktif yağışla
birlikte çevre radyasyonu 5 m R/saat değerine yükselmiş,
yâni normal çevre radyasyonunun (0,02 m
R/saat) 250 katına çıkmıştır. Halk topluluğu için müsâade
edilebilen yıllık doz 500 m olduğuna göre Polonya’da
halkın bir kısmı 4 ilâ 5 günde bu dozu almışlardır.
Zaman içinde bu durumun bâzı olumsuz
etkileri olması muhtemeldir. Sütlerde yapılan ölçmelerde
bâzı yerlerde 2000 Bq/lt (Becquerel) değeri
ölçülmüş olup, bu bir sınır değer olduğu için tâze süt
kullanılması bir süre yasaklanmış ve 6 Mayıs târihinden
îtibâren de radyasyon etkisi çok hafiflediği
için alman tedbirler kaldırılmıştır.
Avrupa ülkeleri içinde, radyoaktif serpintinin
ulaştığı yerlerde en az etkilenen ülke olan Fransa’ya
radyoaktif bulutlar 1 Mayıs günü ulaşmış ve ülkenin
batısını etki altına almıştır. Çevre radyasyonu
4 Mayıs günü 0,06 mR/saat maksimum değerine
ulaşmıştır. Bu, normal çevre radyasyonunun 3 katıdır.
Serpintinin etkisi 24 saate göre, alman toplam
doz 1,5 mR kadar olmuştur. Fransa’da normal
olarak alman ortalama yıllık doz 150 mR’dir. Fransa’da
sütlerde de en fazla 200 Bq/lt değeri ölçülmüş
ve önemli tedbirler alınması gerekmemiştir.
İki hafta süreyle kuzeye esen rüzgâr yüzünden,
Türkiye bu kazâdan ucuz kurtulmuştur. Aksi hâlde
Türkiye’nin de Polonya kadar etkilenmesi gerekirdi.
30 Mayıstan îtibâren havanın güney-batıya
yönelmesi sonucu Trakya kısmen etkilenmiş ve
yaklaşık olarak Fransa’da tesbit edilenin 2 katı
kadar bir etkilenme gözlenmiştir.
Çernobil reaktör kazâsının önemli ekonomik
etkileri olmuştur. 10 Mayıs günü Avrupa Ekonomik
Topluluğu, doğu bloku ülkelerinden tâze meyve,
sebze ve et ithâlâtım durdurmuştur. Bütün doğu
bloku ülkeleri özellikle Macaristan bu karardan
ekonomik yaralar almışlardır. Doğu bloku ülkelerinin
toplam zararı 975 milyon dolar olarak tahmin
edilmiştir. Türkiye’nin Arap ülkelerine yapmakta
olduğu yiyecek maddesi ihrâcâtı da bu olaydan
bir süre olumsuz etkilenmiştir.