Çin-Tibet dilleri

Çin-Tibet dilleri, Çince, Tibet dili ve
Birman dili başta olmak üzere 300’ü aşkın
dil ve ana lehçeden oluşan dil ailesi.
Konuşanların sayısı açısından, Hint-Avrupa
dillerinden sonra dünyanın ikinci büyük dil
ailesini oluşturur. Bu aileye bağlı çeşitli Çin
dilleri(*) Çin ve Tayvan’da ve dünyanın
birçok yerine dağılmış Çinli göçmenler tarafından,
Tibet-Birman dilleriyse(*) Tibet ve
Birmanya ile bütün Himalayalar bölgesinde
konuşulur.
Sınıflandırma. Çoğu dilbilimci Çince, Tibet
dili ve Birman dilini, Çin-Tibet dil
ailesinin üç ana sınıflamasının (sırasıyla
Çin, Tibet ve Birman öbekleri) temsilcisi
olarak kabul eder. Bu eski edebiyat dillerinin
dışında, 13. yüzyıldan bu yana yazılı bir
dil olarak gelişen Tay dili (Siyam dili), uzun
süre Çin-Tibet ailesinin bir kolu olarak
sınıflandırılan Day dillerini temsil eder.
Ama günümüzde, Day dillerinin Çin-Tibet
dilleriyle ortak bir kökene dayanmadığı, bu
diller arasındaki benzerliklerin karşılıklı
etkileşim sonucunda ortaya çıktığı yaygın
olarak kabul edilmektedir.
Çin-Tibet dil ailesi temel olarak sözcük
dağarcığı, biçimbilim, sözdizim ve sesbilim
açısından iki öbekte toplanır: Çin dilleri ve
Tibet-Birman dilleri. Tibet dillerine yakın
olmakla birlikte, özellikle sözdizimi açısından
Çin dillerinden farklılık gösteren Karen
dilleri(*) ancak Tibet-Karen öbeği sınıflandırmasının
bağımsız bir üyesi olarak Çin-
Tibet ailesine sokulabilir. Batı Çin’de ve
Güneydoğu Asya anakarasının kuzeyinde
konuşulan Meo-Yao dillerininse(*) Çin-
Tibet ailesiyle ancak uzak bir akrabalığı
vardır.
Dilbilimciler 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyılın
ilk yarısında Himalayalar, Hindistan ve
Çin’de çok sayıda dil ortaya çıkarmış,
bunların sözcük dağarcıklarıyla dilbilgisi
yapılarını belirlemeye çalışmışlardır.
19. yüzyılın sonlarına doğru karşılaştırmalı
Çin-Tibet dilleri incelemelerine olanak veren
bir temel oluşturulabilmiştir. Çin-Tibet
dillerinin ortak özelliklerinin çoğu türsel
(tipolojik) niteliktedir. Bu özellikler şöyle
sıralanabilir: 1) Çoğu sözcük tek hecelidir;
2) sesbirimsel titremler, yazılışları aynı
olan sözcüklerin anlamlarını farklılaştırır; 3)
sözcüğün kökünün önüne, içine ya da
sonuna getirilen eklerle sözcüğün anlamı
değiştirilir; 4) sözcüğün başına gelen titreşimli
ya da titreşimsiz kapantılılar aynı kök
içinde birbirinin yerini alabilir; 5) sözcüğün
gövdesinde ünlü değişimi yoluyla anlam
değiştirilebilir; 6) sözcük sınıfları belirgin
değildir (adlar ile eylemler arasında belirgin
bir ayrım yoktur); 7) topluluk adlarıyla
birlikte sayı belirten sınıflandırıcı adlar
kullanılır; 8) sözcükler belirli bir sıraya göre
birbirini izler. Çin-Tibet dillerindeki ortak
sözcüklerin sesbilimsel benzerlikleri ise, bu
dillerin ortak bir kökenden türediği savını
destekleyen önemli kanıtlardan biridir.
Çin dilleri. “Çince” terimi İÖ 2. binyıhn
ortasından günümüze uzanan bir zaman
dilimi içinde kullanılmış çok sayıda dil ve
lehçeyi kapsar. Bu dil ya da lehçeler
sesbilgisel olmayan ortak bir yazı sistemi
kullanmakla birlikte, karşılıklı anlaşılabilir
olmaktan uzaktır. Çin yazı sistemi, her
simgenin bir sözcüğü belirttiği logografik
bir sisteme dayanır.
Çin dilleri, ticari ve siyasal ilişkiler sonucunda,
bazı Hint-Avrupa dillerinden, Güneydoğu
Asya ve Day dillerinden etkilenmiştir.
İS. 1. yüzyıldan sonra, özellikle de
Budacılığın etkisiyle, Hint-Âri dillerinden
sözcükler almış ve bu sözcüklerin Çince
karşılıkları oluşturulmuştur. Yazı dili ile
bazı yerel lehçelerin kaynaştırılmasıyla
oluşturulan Çağdaş Standart Çince adlı
ulusal dil, Çin Halk Cumhuriyeti’nin yanı
sıra Tayvan ve Singapur’da da eğitim ve
radyo yayınlarında kullanılmaktadır.
Tibet-Birman dilleri. Tibet dili(*) ve Birman
dili(*) birlikte Tibet-Birman öbeği
altında toplanır. Bod, Himalaya, Kaçin,
Kuki, Miri (Mişing) gibi diller Tibet-Birman
dillerinin alt öbekleri olarak sınıflandırılır.
Ama dilbilimciler, bu sınıflandırma
üzerinde görüş birliğine . varmamışlardır.
Tibet-Birman dillerinin İlk-Tibet-Birman
dili (proto-Tibet-Birman dili) denen ortak
bir dilden türediği varsayılır. Bu öbekte
toplanan dillerin her biri, Orta ve Güney
Asya halklarının gelişimindeki coğrafi ve
toplumsal etmenlere bağlı olarak çok değişik
biçim ve zamanlarda bu ortak kökenden
farklılaşmıştır.
Tibet yazı sistemi, Hint-Âri dillerinin yazı
sistemleri gibi alfabetiktir. Çağdaş Tibet
dillerinde, okunuş yazılı dilden büyük ölçüde
farklılaşmıştır. Büyük olasılıkla Çin dillerinin
etkisiyle Orta Tibet lehçelerinde
titrem sistemi gelişmiştir. Tibet dilinin siyasal
etmenlere bağlı olarak Çin dillerinden
zamanla daha da etkilenmesi olasıdır.
Hindistan kökenli bir yazıdan türeyen
Birman yazı sistemi de alfabetiktir. Birman
yazı dili bugünkü biçimini, 15. yüzyılda ya
da daha eski bir tarihte almıştır. Tibet
dilleri gibi Birman dillerinde de sesbilgisi
sistemi büyük ölçüde değişmiş, ama dilbilgisi
kategorileri hemen hemen aynen korunmuştur.
Çağdaş Standart Birman dili köklü
değişimler sonucunda oluşmuştur.