DANİMARKA
Uzun zaman «Baltık kapıcısı» olan Danimarka, Orta Avrupa ile İskandinav Yarımadası ve Kuzey Denizi ile Baltık Denizi arasında gerçek bir köprü işlevi görür; krallık, bu bölgelerin kesişme noktasında kurulmuştur. Danimarka dünyada hayat standartlarının en yüksek olduğu ülkelerden biridir.
DANİMARKA KRALLIĞI
Kongeriget Darımark Uluslararası kod: DNK Yüzölçümü: 43 093 km2.
Nüfus: 5 200 000 [1995]
Nüfus yoğunluğu: 120,6 kişi/kmJ
Başkent: Kopenhag (620 970 nüf.), [1994]; (çev. 1346 289 nü£. . Resmi dil: Danca.
Dini: Evanjelik Lutherci % 90,2; Katolik % 0,5; Musevî % 0.1 Millî bayram: 5 haziran (1953’teki yeni anayasanın kabul yıldönümü)
Para birimi: Danimarka kronu (DKK) [1 kron-100 ore] Hükümet ve yönetim Anayasa: Haziran 1953 kabul edilen anayasaya göre, Danimarjti parlamenter rejimli anayasal bir monarşidir.
Kurumlar: genel oyla 4 yıllığına göreve seçilen bir Yasama .Vjsaal (179 üye); genel oyla hükümdar tarafından atanan ve Parlarr.emr» (Folketing) karşı sorumlu olan bir başbakan.
Yönetim birimleri: 14 il, 2 özel belediye.
Ekonomi (1993)
GSYİH: 140,2 milyar dolar Kişi başma GSYİH: 27 120 dolar İthalat: 30 720 milyon dolar İhracat: 37 320 milyon dolar
Eğitim ve sağlık Okuryazarlık oranı: yetişkin nüfusun % 100’ü [1995]
Ortalama ömür: kadın 78; erkek 73 [1996]
Çocuk ölümü oram: %o 7,5 [1990]
Kopenhag’ın merkezi. Danimarka’nın başkenti Kopenhag’ın bir ayağı Sjaelland, bir ayağı Amager Adası ’ndadır; stratejik bir konumda bulunduğundan «hem boğazlann bekçisi» hem de Kuzey Avrupa’nın «antrepo»su durumundadır.
Danimarka kıyılan kumsal ve bataklık atanian batı rüzârlannın dövdüğü lagünlere bağlar; lagünlerin çevresi kumullarla çevrili ve alçak bir bitki örtüsüyle kaplıdır.
İÇİNDEKİLER
FİZİKÎ COĞRAFYA BEŞERÎ VE İKTİSADÎ COĞRAFYA TARİH
DEVLET VE KURUMLAR TOPLUM KÜLTÜR VE UYGARLIK
Paeroerne Adaları’ra ve Grönland’ı da içine alan Danimarka Krallığı, beş Kuzey Avrupa ülkesinin en küçüğüdür; kapladığı alan İsveç’in yaklaşık onda biri kadardır. Jylland (Almanca Jut-land) Yarımadası yüzölçümünün yaklaşık üçte ikisini, adalar ise üçte birini oluşturur. Bu adaların en büyükleri Sjaelland, Fyn ve Lolland’dır. Yaklaşık 500 adadan oluşan bu ülkenin gerçek bir takımada olduğu kabul edilebilir: Almanya’yla sınırı 68 km’yi geçmez; öte yandan toplam kıyı uzunluğu yaklaşık 7 300 km’dir.
FİZİKÎ COĞRAFYA
Bulunduğu bölgeye göre sert kışlar yaşaması gerekirken, denizlerle çevrili olması (en geride kalan nokta denizden en çok 52 km uzaklıktadır; Gudena adlı en uzun akarsuyunun uzunluğu 158 km’yi geçmez) ve yüzey şekillerinin yüksek olmaması (en yüksek nokta Yding Skovhoj 173 m’yi aşmaz) Danimarka’nın ikliminin yumuşamasına sebep olmuştur.
Yüzey şekilleri ve doğal ortam
Granitlerin yüzeye çıktığı tek yer olan Bomholm Adası’nda, derin yapı İkinci Zaman’m tortul küdelerinden, özellikle tebeşir ve kireçtaşından oluşur. Üçüncü Zaman’da kil ve kum, kireçli tabakaların üzerini kapladı. Dördüncü Zaman boyunca, şimdiki Danimarka topraklan üç defa kıta buzullarıyla (inlandsis) kaplandı. Bu kıta buzulları yeraltı tortul kayaçlarım parçaladı; kayaçlar-dan kopan parçaları güneybatıya doğru sürükledi. Erimeden önce, kuzey-güney çizgisine göre, son kıta buzulunun ön bölümü uzun bir süre şimdiki Jylland’m ortasında kaldı. Eriyen buzların sularından meydana gelen büyük su akıntıları, buz küdesinin altından geçerek geniş vadiler (vadi-tüneller) kazdı. Bu akıntılar, Jylland’ın doğusundaki uzun körfezlerden doğuya, buzulların ön kısımlarına kadar geldi. Buzultaş maddeleri buzulun ön yüzü boyunca yığıldı; böylece engebelerin en üst noktalarını içine alan bir kıvrım ortaya çıktı.
Buzultaş engebelerinin karşı yamaçlarına bağlı olan bataklıkların suları büyük ölçüde çekilmiş ve bu alanlar tarıma açılmıştır.
Çoğunlukla kumlu olan sığ ve düz kıyılar kıyı şeridinin büyük bölümünü kaplar. Denizin bıraktığı verimli kilin bulunduğu Jylland’ın güneybatısında, gelgitlerin sıklığı denizden kazanılan toprağı düzeltir. Jylland’m diğer kıyı bölgeleri hemen hemen devamlı oluşan kumul sınırlarıyla çevrilmiş, yalnızca doğudaki kıyı-
ların bir bölümü falezlerle sınırlanmıştır.
İklim ve bitki örtüsü
Ormanlara yapraklarını kışın döken ağaçların (özeiliki ve meşe) hâkim olduğu Danimarka ılıman kuşak içer*5_-; alır. Danimarka’nın Avrupa’nın kuzeybatısında, Adanî^ nusu’nun ılık sularıyla kuşatılmış olan bölgedeki konuır.. yumuşak okyanus iklimine sahip olmasına yol açmıştı_ yüksek sıcaklık ortalaması 17 °C’dir ve ülkenin doğusu”;:-lür; burada ocak ayının sıcaklık ortalaması 0 “C’ye yak_’: nemli ay ağustostur; ilkbahar oldukça serin geçer. Öze__’-ve güneybatı rüzgârlarıyla gelen yıllık yağış 400-800 nr. -dadır. Jylland’ın batısına ve güneybatısına yılda yaklaşık ” ile 800 mm arasında yağış düşer; yarımadanın kuzeyi v£ -adalar yılda 600 mm’den daha az yağış alır.
Jylland’m batısında ve yarımadanın orta bölümünce > kaplı bölgelerde orman kadiamı topraksızlaşmaya ve sur. nucu olarak da kül rengi verimsiz alanların (podzollanr : çıkmasına sebep oldu. Daha sonraları, tarıma elverişli hs.4 . len yerler yavaş yavaş geniş fundalıklarla kaplandı. XX. ” talarında, tarımda uygulanan yeni yöntemler kumla kar- * alanların değerlendirilmesini sağladı.
BEŞERÎ VE İKTİSADÎ COĞRAFYA
‘ Cüfus yoğunluğu yüksek olan Danimarka, komşuları İsveç ve rveç’in tersine, Avrupa Topluluğu’nun en zengin devletidir.
Sîüfus ve yerleşim bölgeleri
Danimarka’nın nüfusu, 1870 ile 1995 yılları arasında yaklaşık ı<atına çıkarak 5,2 milyona ulaştı; nüfus yoğunluğu 120,6 . km2’dir. XIX. yy’ın ikinci yarısında ve XX. yy’ın başlarındaki ’anusaşırı göç nispeten sınırlı kaldı; 1867 ile 1967 yılları arasın-ABD’ye yapılan göçler (300 000 kişi), İsveç’e (1,2 milyon) ve rveç’e (800 000 kişi) yapılan göçlerden daha azdı. Bu arada nü-aıtış hızı, doğum oranındaki düşüş (%o 31,4’ten [1871-1880], 12,4’e [1990]) ve halen yüksek olan ölüm oranıyla (%o 19,4 “1-1880] ve %o 11,9 [1990]) devamlı olarak azalmıştır.
Toplam yüzölçümünün üçte ikisini kapsayan Jylland’da nüfu-. yüzde 46’sı yaşar. «Boğazların bekçisi» Kopenhag çok kısa ;de büyük bir şehre dönüşmüştür. XIX. yy’ın başlarında bile, -jsu 100 000’i aşmıştı (nüfus çok erken kentleşmiştir: 1768’de :0 ve 1990’da % 86,4); Danimarka nüfusunun dörtte birini şturan Kopenhag’ın nüfusu 1,34 milyondur (1994). Çoğu li-
– olan diğer önemli büyük şehirlerin nüfusu çok farklıdır: Fyn ssı’ndaki Odense (181 824 nüf.), Arhus (274 535 nüf.) ve =nd Yarımadası’nda bulunan Alborg (158 141 nüf.).
Gelişmiş bir tarım
Danimarka tarım ürünlerinin üçte ikisini ihraç etmektedir, -yada tarımdan en yüksek verimi alan ülkelerden biri Dani-rka’dır (bir çiftçi 140 kişiyi besleyebilir). Topraklarının çoğu-
nun (% 60) ekilebilir olması, bu alanda Danimarka’nın Hollanda’dan sonra Avrupa’da ikinci sırada yer almasını sağlamıştır.
Hayvancılık sektöründe (1989’da tarımsal üretimin yaklaşık % 68’i) ithal yem kadar, yerli yemden de yararlanılmıştır. Danimarka özellikle arpa ve buğday üretir; çavdar daha çok, ekmek yapmaya yönelik bir tahıl olarak değerlendirilir. Diğer büyük tarım ürünleri şekerpancarı, patates ve kolzadır. Ülkenin başlıca faaliyetini meydana getiren hayvancılık sektöründe özellikle süte önem verilir (1990’da tarımsal üretimin % 24’ü). Büyükbaş hayvan sayısında 1976’dan itibaren görülen düşüşe rağmen, inek başına alman randıman artmıştır (yılda yaklaşık 5 4001). Süt özellikle kooperatiflerde yağ ve daha çok da peynir olarak işlenir; bu besinlerin üretimi ihracata yöneliktir. Sığır eti üretimi önemlidir; dana etinin teslimi (özellikle İtalya’da) son yıllarda geliştiğinden, sığır eti adeta süt sanayiinin yan ürünü durumuna gelmiştir. Sığır ve domuz sürülerinden toplam 1,56 Mt et elde e-dilir (1991); bu toplam tarım üretiminin yüzde 41’idir. Etten elde edilen ürünlerin başlıcaları, konserve jambon ve özellikle domuz filetosudur; bu ürünler geleneksel olarak İngiltere’ye ve Almanya’ya ihraç edilir (sınaî hayvancılıktan elde edilen yumurtalarla birlikte).
Maden ve enerji kaynaklan
Danimarka’da hemen hemen hiçbir maden yatağı yoktur; ancak çimento yapımı için kireçtaşı sağlayan birkaç taş ocağı vardır. Cam ve seramik sanayii hammadde olarak kil, kum ve çakıllı kumlardan yararlanmaktadır. Son günlerde, sualtı hidrokarbon yataklarının işletilmesi sayesinde Danimarka petrol üreten
«Küçük Deniz Kızı». 1913yılında, Kopenhag’da, Langelinie gezi alanına dikilen «bu heykel», hem Andersen’in masallannı, hem de ülkenin denize olan bağlılığını hatırlatır.
«BOĞAZLARIN BEKÇİSİ» KOPENHAG
Ülkenin en büyük şehri Kopenhag (Kobenhavn) monarşinin ve hükümetin merkezidir; başlıca ticaret merkezi ve liman şehridir. Özellikle Oresund Boğa-zı’nın diğer kıyısından İsveç’e doğru oluşan yolcu trafiği (1990’da 3,2 milyon kişi) önemlidir. Bu trafik limanın, geniş bir sanayi yelpazesinin dinamizmini teşvik eden ticarî fonksiyonunu (1990’da 9,4 milyon ton) tamamlar; metalürji, gemi yapımı, tekstil, tarım, gıda, cam ve porselen sanayileri. 1443’ten beri başkent olan Kopenhag, Danimarka’nın ilk kültür merkezidir (şehir 1167’de kurulmuştur). «Boğazların bekçisi» Kopenhag, yükseköğrenim kurumlarını barındırmaktadır (Üniversitenin kuruluşu 1497;lere kadar gider). Kopenhag’ın hâkim olduğu ve karşısında İsveç’in Malmö kentinin yer aldığı Oresund bölgesi 1990’İı yılların başlarında doğal bir art bölgeye sahip oldu: Doğu Almanya, Polonya ve Baltık ülkeleri. Büyük Boğaz üzerinde yapılan 22 km’lik köprü-tünel, Avrupalılann, denizyolunu kullanmadan, önce karayolu ve daha sonra demiryoluyla Kopenhag’a ulaşmalarını sağlayacaktır.
58*
Metre 1 000 500 200 0 200 2 000
SkagerraK
^ Kiaksvig
‘ Eysturoy DERNEy^jtyyrshavn ’ALARI ’
Dan ) s ”
İNTİK Sandoy
INI/S^,alba Sudhuroy’^V +28<,m \||tegur
c 1980 Rand McNally
j Grenen
‘İ5kar
Hırtshals* Albaek •
HjyrrıngU
Lokkeni «Ura’1
• Frederikshavn
«qra! _ ^ .
Ölçek 1/2 426 000
,Hl(rup i M0fS,f* Glyngote raıou .
\ /_;■ a Hadsand
,00/ ^…………J^Hedenst^
/i * Ansager Vejle
\ _/• Küçük’~L \ t \
\ Belt ? ,)Btenstırup! 9 \ {(j
Fakse
1980 Rand McNal!y BÜYÜK HARİTAYLA AYNİ ÖLÇEKTEDİR
: 30 km
: Sa6by^ Vest,
K°YU /Biokhus löronderslev
Aiıybto /
9 — +■ – * Drdnninglund •
İST’» . • /N_ssundb^
Lımfjorcf* Logstorf- Nibe f SvgnstfUp ■ – j i Alborg
r Koyu
Nykofeıng ■ ^ /-‘\ SKorping ■
* Farso
• Alestrup
t. ■. Hobro^- ^ ‘* Mariager ,
t ‘ – Skıve. (l^ ^ /
Lemvıg îr s j y
Struer* c-^’tfınctyup ■>- -gRaylbers \
) -iVlbprg – |ng
..’•^’–jİHolstebro”\ Bjefangbro v Grena-^
.,jülbor9 A^tum •Kieltefp ^ ; > J,-‘Ronde
***■»< s JYLLAND ) *Ha*”T <£Â
VİZİ snstobing Hernlng., •’ İSlIkebog ^
l Videbaek* t ;
Hanstholm
Klitmollet*
/Thısted
Thyboron Harboc^*’ }
ZEY
andabo^
Hvîde Sande >\
“ t,.—Brartde
-“TarmS V ^ ı
gönder Omme / . \
Braedstaıp
…..j^rde Egtved* V
C fC / p Fredertö^^ )\
y\ >Hong
•, 1 Kgldk»3 «S- m Büyük )■ \
V’İffibe U – , KSiİ.
‘ Had«^v Se™ ^bierg\Nybor>^ ” \ j s,»„
5-—’.HM.V İ™”08 ‘■ – ^ skAtef–^r …ra^
/*\andvig l ‘■«’Şudhjem
Haslej Ronne^
AhtffeeDy * /Nekso
55*
B0RNH0LM
ı^ounuffluuıy W S) 0 *0 (
V _ \ Aero^ i /
wyk_j n>,~-Y-.4lmAN,¥A:”’\ h LOlİANtL
* * ‘) 1 f ,3\’ Rodbyhavnt/ v\ {
MtNall< Scffi8Wfr/ ^ ^ GedS6r^ 12°
DANİMARKA
1 ~1 Önemli kentsel bölgeler Demiryolu + Yükselti veya derinlik Başkentlerin altı çizili
0 10 20 30 40 50 60 km
C- i
LçfgumkH
Sylth .
. (
WesterlaıdL l ^ L
t ı»ou nara r A-5506Cfe^t2
TARIM
(1991)
Ürünler ve üretim miktarları
(milyon ton)
arpa 4,75
buğday 3,67
çavdar 0,42
et 1,56
patates 1,46
peynir 0,28
süt 4,64
şekerpancarı 3,20
Hayvancılık
(milyon ton; 1992)
domuz 10,45
kümes hayvanlan 18,25
sığır 2,19
Balıkçılık (1992) 1 815 500 t
SANAYİ VE ENERJİ
(1992)
çelik 633 0001
çimento (1989) 2 019 000 t doğalgaz 2,5 milyar m3
elektrik 26,62 milyar kWsa gemi yapımı 415 800 DWt petrol 7 600 000 t
BAŞLICA İHRAÇ ÜRÜNLERİ
(1992)
(yüzde olarak) çeşitli mamül ürünler 24,9 hayvansal ürün üretimi 24,5 kimyasal maddeler 10,0
makineler ve aletler 26,9
Avrupa ülkeleri içinde İngiltere ve Norveç’ten sonra üçüncülüğe yerleşmiştir. Ulusal hidrokarbonlar petrol ürünleri için, toplam enerji tüketiminin yüzde 54’ünü, doğalgaz için yüzde 8’ini sağlar; buna rağmen elektrik enerjisi (son zamanlarda rüzgâr enerjisinin gelişme potansiyeline rağmen, daha çok termik kaynaklıdır) için yüzde 18 ve katı mineral yakıtlar için yüzde 6’dır.
Sanayi
Sanayi sektöründe faal olarak çalışan nüfus, XX. yy’m başlarından itibaren önemli ölçüde arttı; bu sırada tarım sektöründe çok net bir gerileme görüldü. Danimarka’da faal nüfusun yüzde 26,5’i (1993) sanayi sektöründe çalışır. Çok çeşitli olan sanayi, ihracatın dörtte üçünü sağlar ve rekabet gücü olan ürünleri geliştirmeye yönelmiştir; bu konuda özellikle şu alanlar sayılabilir: uygulamalı sanat (tasarım), oyuncak (Lego), hi-fi sistemleri (Bang & Olufsen) ve otomasyon. Danimarka’da sanayi daha çok küçük ve orta girişimler üzerine kuruludur: bu işyerlerinin yüzde 75’i, sayıları 50’den az olan ücretlileri istihdam eder.
Tarım ve gıda, en önemli sanayi kollarındandır: bunlar sanayi üretiminin üçte birini oluşturur (1988) ve ülkede üretilen hammaddeleri işler. Kopenhag, bira fabrikalarıyla (Carlsberg ve Tuborg) Avrupa’da önemli bir merkezdir. Tekstil ve deri, sanayi üretiminin yüzde 4,5’ini, ağaç ve mobilya ise yüzde 4,2’si-.ni oluşturur. Bitkisel yağ sektörü büyük miktarlarda sözleşmeye yönelik margarin, sabun ve küspe üretir (margarin DanimarkalIların beğenilen bir ürünüdür; tereyağ ise daha çok, ihraç edilir).
Demir-çelik ve metalürji sanayileri (sanayi üretiminin % 30’u); çelik fabrikalarının, hadde fabrikalarının ve tersanelerin gelişmesiyle büyük ölçüde ilerledi. Çok ünlü olan Burmeister ve Wain (1911’de 415 800 DWt) tersaneleri, krize rağmen faaliyetlerine devam etmişlerdir. Kimya sanayiinin (sanayi üretiminin % 15’i) kollarından biri olan petrol arıtma, 9 Mt’luk kapasiteyle, ülkenin ihtiyaçlarını karşılar.
Ulaşım ve hizmet sektörü
Takımada şeklindeki yapısından dolayı Danimarka tekne ve araba vapurlarına sıkı sıkıya bağımlıdır. Modern teknikler, genelde hem karayolu, hem de demiryolu köprülerinin sayılarının artmasını sağlamıştır. 1990’lı yılların başlarında, Fyn ve Sjaelland adaları arasında, tünellerden ve köprülerden oluşan 18 km’lik birleştirme sisteminin yapılmasına başlanmıştır; iki adayı ayıran deniz kolundan, (Büyük Boğaz) geçen bir köprü-tüne-lin yapımı sürmektedir. Her yere yayılan ve iyi donanımlı karayolu ağı yoğun trafiğe rağmen oldukça güvenliklidir. Ticaret filosu modern ve faaldir. Yabancı ulusların hizmetinde çalışan Danimarka ticaret filosu ülkenin deniz ticaretinden elde ettiği kârın yüzde 90’mı sağlar; bu oran Danimarka’yı dünyada ön sıralara yerleştirmiştir. Günümüzde, GSMH’sinin üçte ikisi hizmet sektöründen sağlanır; bunlardan turizm sektörünün küçümsenmeyecek bir ekonomik aktivitesi vardır; 1989’da geceleme sayısının yaklaşık 21,3 milyon (kamplar dahil olmak üze-
re) olduğu tespit edilmiştir. Ticarî ilişkilerin büyük çoğu Avrupa Topluluğu’na üye ülkelerle yapılan mübadelelere nimarka özellikle İsveç’le bu tür bir ilişki içindedir. Kuz nizi’nde çıkartılan petrol ve doğal gaz sayesinde ticaret si artıya geçmiştir.
TARİH
Krallığın kuruluşu
Cilalıtaş Çağı’ndan beri meskûn olan Danimarka, Tu ğı’nda ileri bir kültürün sahibi olmuştur. IX. yy: Danimi Norveçlilerle birlikte savaşçı Viking topluluklarını oluştu: ve Batı Avrupa kıyılarını yağmalamışlardır. X. yy: JyUan: dam ülkenin birliğini sağlamış ve Hıristiyanlığı yavaş yakmıştır. XI. yy: I. Sven (yklş. 986-1014) İngiltere’yi işgal e’ lu Büyük Knud; İngiltere, Danimarka ve İskandinavya kısmına hükmetti. 1042: İngiltere Danimarka’nın eğem; den kurtuldu.
Ortaçağ
XII. yy: derebeylik rejimi kök saldı, Roma Kilisesi’nir. arttı ve ülkedeki kiliselerle manastırların sayısı hızla : 1167: piskopos Absalon, Kopenhag’ı kurdu. 1157-1241 marlar dönemi» Danimarka’nın Ortaçağ medeniyetiniz dır. XIII. yy: bu dönemi bir ekonomik ve politik zayıflaır. mi izledi ve Hansa şehirlerinin rekabeti Danimarka’mı:’ ni çökertti. XIV. yy: IV. Valdemar (1340-1375) ve özel:. Margrethe Valdemarsdotter’in zamanında politik ve ek: durum düzeldi ve üç İskandinav ülkesi Danimarka’na monyası altında birleşti (Kalmar Birliği, 1397).
Reformasyon dönemi
XVI. yy Alman kültürünün egemenliği altında geçti V; larda güçlü bir ticaret burjuvazisi gelişti. 1523: Gustaf İsveç tahtına seçilmesiyle Kalmar Birliği sona erdi. 1536 cilik, Danimarka’nın devlet dini oldu. 1563-1570: Oresur. zı’nın kontrolünü ele geçirmek için İsveç ile Danimarka ; çıkan savaş Danimarka’nın lehine sonuçlanınca, Danimi tık Denizi’nin egemenliğini ele geçirdi ve Hansa şehirler kimiyeti sona erdi.
İsveç ile savaş
1625-1629: Danimarka Otuz Yıl Savaşları’na katıldı di. 1645: İsveç’in saldırısına uğrayan ve yenilen Danimar. sund Boğazı’ndan ve Belt boğazlarından geçen İsveç ge den geçiş parası almak hakkını kaybetti (Brömsebrc 1658: Roskilde Barışı, Skane’yi İsveç’e verdi. 1665: De monarşisi ırsî bir nitelik aldı. Skane’yi geri almak için uğ: kat başarılı olamadı. 1720: Jrederiksborg Antlaşmasıyla wig’in güneyini elde etti. XVIII. yy: Danimarka için ei ve ticarî gelişme dönemi oldu. 1770-1772: VII. Christiar rı, ülkeyi «aydın despot» olarak yöneten ve önemli re: karar veren Struensee’ye bıraktı.
Siyah alaca inek, bir çeşit Hollanda ineğidir; damızlık türler üzerine yapılan uzun çalışmalardan sonra elde edilmiştir; sütunun kalitesi oldukça yüksektir.
Fyn Adası, «Fionya». «Danimarka’nın bahçesi» olarak adlandınlan bu adada eski köyler çevresinde tahıl tarlatan ve zengin meyve bahçeleri yer alır.
TARIM
(1991)
Ürünler ve üretim miktarları
(milyon ton)
arpa 4,75
buğday 3,67
çavdar 0,42
et 1,56
patates 1,46
peynir 0,28
süt 4,64
şekerpancarı 3,20
Hayvancılık
(milyon ton; 1992)
domuz 10,45
kümes hayvanlan 18,25
sığır 2,19
Balıkçılık (1992) 1 815 500 t
SANAYİ VE ENERJİ
(1992)
çelik 633 0001
çimento (1989) 2 019 000 t doğalgaz 2,5 milyar m3
elektrik 26,62 milyar kWsa gemi yapımı 415 800 DWt petrol 7 600 000 t
BAŞLICA İHRAÇ ÜRÜNLERİ
(1992)
(yüzde olarak) çeşitli mamül ürünler 24,9 hayvansal ürün üretimi 24,5 kimyasal maddeler 10,0
makineler ve aletler 26,9
Avrupa ülkeleri içinde İngiltere ve Norveç’ten sonra üçüncülüğe yerleşmiştir. Ulusal hidrokarbonlar petrol ürünleri için, toplam enerji tüketiminin yüzde 54’ünü, doğalgaz için yüzde 8’ini sağlar; buna rağmen elektrik enerjisi (son zamanlarda rüzgâr enerjisinin gelişme potansiyeline rağmen, daha çok termik kaynaklıdır) için yüzde 18 ve katı mineral yakıtlar için yüzde 6’dır.
Sanayi
Sanayi sektöründe faal olarak çalışan nüfus, XX. yy’m başlarından itibaren önemli ölçüde arttı; bu sırada tarım sektöründe çok net bir gerileme görüldü. Danimarka’da faal nüfusun yüzde 26,5’i (1993) sanayi sektöründe çalışır. Çok çeşitli olan sanayi, ihracatın dörtte üçünü sağlar ve rekabet gücü olan ürünleri geliştirmeye yönelmiştir; bu konuda özellikle şu alanlar sayılabilir: uygulamalı sanat (tasarım), oyuncak (Lego), hi-fi sistemleri (Bang & Olufsen) ve otomasyon. Danimarka’da sanayi daha çok küçük ve orta girişimler üzerine kuruludur: bu işyerlerinin yüzde 75’i, sayıları 50’den az olan ücretlileri istihdam eder.
Tarım ve gıda, en önemli sanayi kollarındandır: bunlar sanayi üretiminin üçte birini oluşturur (1988) ve ülkede üretilen hammaddeleri işler. Kopenhag, bira fabrikalarıyla (Carlsberg ve Tuborg) Avrupa’da önemli bir merkezdir. Tekstil ve deri, sanayi üretiminin yüzde 4,5’ini, ağaç ve mobilya ise yüzde 4,2’si-.ni oluşturur. Bitkisel yağ sektörü büyük miktarlarda sözleşmeye yönelik margarin, sabun ve küspe üretir (margarin DanimarkalIların beğenilen bir ürünüdür; tereyağ ise daha çok, ihraç edilir).
Demir-çelik ve metalürji sanayileri (sanayi üretiminin % 30’u); çelik fabrikalarının, hadde fabrikalarının ve tersanelerin gelişmesiyle büyük ölçüde ilerledi. Çok ünlü olan Burmeister ve Wain (1911’de 415 800 DWt) tersaneleri, krize rağmen faaliyetlerine devam etmişlerdir. Kimya sanayiinin (sanayi üretiminin % 15’i) kollarından biri olan petrol arıtma, 9 Mt’luk kapasiteyle, ülkenin ihtiyaçlarını karşılar.
Ulaşım ve hizmet sektörü
Takımada şeklindeki yapısından dolayı Danimarka tekne ve araba vapurlarına sıkı sıkıya bağımlıdır. Modern teknikler, genelde hem karayolu, hem de demiryolu köprülerinin sayılarının artmasını sağlamıştır. 1990’lı yılların başlarında, Fyn ve Sjaelland adaları arasında, tünellerden ve köprülerden oluşan 18 km’lik birleştirme sisteminin yapılmasına başlanmıştır; iki adayı ayıran deniz kolundan, (Büyük Boğaz) geçen bir köprü-tüne-lin yapımı sürmektedir. Her yere yayılan ve iyi donanımlı karayolu ağı yoğun trafiğe rağmen oldukça güvenliklidir. Ticaret filosu modern ve faaldir. Yabancı ulusların hizmetinde çalışan Danimarka ticaret filosu ülkenin deniz ticaretinden elde ettiği kârın yüzde 90’mı sağlar; bu oran Danimarka’yı dünyada ön sıralara yerleştirmiştir. Günümüzde, GSMH’sinin üçte ikisi hizmet sektöründen sağlanır; bunlardan turizm sektörünün küçümsenmeyecek bir ekonomik aktivitesi vardır; 1989’da geceleme sayısının yaklaşık 21,3 milyon (kamplar dahil olmak üze-
re) olduğu tespit edilmiştir. Ticarî ilişkilerin büyük çoğu Avrupa Topluluğu’na üye ülkelerle yapılan mübadelelere nimarka özellikle İsveç’le bu tür bir ilişki içindedir. Kuz nizi’nde çıkartılan petrol ve doğal gaz sayesinde ticaret si artıya geçmiştir.
TARİH
Krallığın kuruluşu
Cilalıtaş Çağı’ndan beri meskûn olan Danimarka, Tu ğı’nda ileri bir kültürün sahibi olmuştur. IX. yy: Danimi Norveçlilerle birlikte savaşçı Viking topluluklarını oluştu: ve Batı Avrupa kıyılarını yağmalamışlardır. X. yy: JyUan: dam ülkenin birliğini sağlamış ve Hıristiyanlığı yavaş yakmıştır. XI. yy: I. Sven (yklş. 986-1014) İngiltere’yi işgal e’ lu Büyük Knud; İngiltere, Danimarka ve İskandinavya kısmına hükmetti. 1042: İngiltere Danimarka’nın eğem; den kurtuldu.
Ortaçağ
XII. yy: derebeylik rejimi kök saldı, Roma Kilisesi’nir. arttı ve ülkedeki kiliselerle manastırların sayısı hızla : 1167: piskopos Absalon, Kopenhag’ı kurdu. 1157-1241 marlar dönemi» Danimarka’nın Ortaçağ medeniyetiniz dır. XIII. yy: bu dönemi bir ekonomik ve politik zayıflaır. mi izledi ve Hansa şehirlerinin rekabeti Danimarka’mı:’ ni çökertti. XIV. yy: IV. Valdemar (1340-1375) ve özel:. Margrethe Valdemarsdotter’in zamanında politik ve ek: durum düzeldi ve üç İskandinav ülkesi Danimarka’na monyası altında birleşti (Kalmar Birliği, 1397).
Reformasyon dönemi
XVI. yy Alman kültürünün egemenliği altında geçti V; larda güçlü bir ticaret burjuvazisi gelişti. 1523: Gustaf İsveç tahtına seçilmesiyle Kalmar Birliği sona erdi. 1536 cilik, Danimarka’nın devlet dini oldu. 1563-1570: Oresur. zı’nın kontrolünü ele geçirmek için İsveç ile Danimarka ; çıkan savaş Danimarka’nın lehine sonuçlanınca, Danimi tık Denizi’nin egemenliğini ele geçirdi ve Hansa şehirler kimiyeti sona erdi.
İsveç ile savaş
1625-1629: Danimarka Otuz Yıl Savaşları’na katıldı di. 1645: İsveç’in saldırısına uğrayan ve yenilen Danimar. sund Boğazı’ndan ve Belt boğazlarından geçen İsveç ge den geçiş parası almak hakkını kaybetti (Brömsebrc 1658: Roskilde Barışı, Skane’yi İsveç’e verdi. 1665: De monarşisi ırsî bir nitelik aldı. Skane’yi geri almak için uğ: kat başarılı olamadı. 1720: Jrederiksborg Antlaşmasıyla wig’in güneyini elde etti. XVIII. yy: Danimarka için ei ve ticarî gelişme dönemi oldu. 1770-1772: VII. Christiar rı, ülkeyi «aydın despot» olarak yöneten ve önemli re: karar veren Struensee’ye bıraktı.
Siyah alaca inek, bir çeşit Hollanda ineğidir; damızlık türler üzerine yapılan uzun çalışmalardan sonra elde edilmiştir; sütunun kalitesi oldukça yüksektir.
Fyn Adası, «Fionya». «Danimarka’nın bahçesi» olarak adlandınlan bu adada eski köyler çevresinde tahıl tarlatan ve zengin meyve bahçeleri yer alır.
DANİMARKA
yy 1801
ıarka Tarafsızlar Birliği’ne katıldı ama İngiliz baskısı 1807’de Kopenhag’ın bombardıman edilmesi) yüzün-ısız tarafına geçti. 1814: Kiel Barışı’yla Danimarka Nor-‘betti ve karşılık olarak Lauenburg’u aldı. 1849: VII. Fre-mokratik bir anayasa ilan etti. 1864: Düklükler Sava-ınucunda Danimarka Schleswig’i, Holstein’ı ve Lauen-’rusya ve Avusturya’ya bırakmak zorunda kaldı. 1866: ştirilen bir anayasa değişikliğiyle iki kamara (meclis) ku-andsting ve Folketing. 1901: güçlü bir şekilde sendikalaş-işçi sınıfının doğuşu, radikal ve sosyalist bir çoğunluğun gelmesini sağladı. 1918: İzlanda bağımsızlığına kavuştu, İm şahsında bir krallık olarak kaldı. 1920: yapılan birple->chleswig’in kuzeyi, Birinci Dünya Savaşı’nda tarafsız 3İan Danimarka’ya iade edildi. 1924-1940: iktidar hemen sürekli olarak Sosyal Demokratların elinde kaldı ve bu önemli sosyal reformlar gerçekleştirildi. 1940-1945: Da-a, Almanlar tarafından işgal edildi. Kral X. Christian ikti-Laldı, fakat el altından direnişi teşvik etti. 1944: İzlanda, arka’dan tamamen ayrıldı.
aş sonrası
-1970: J. O. Krag’ın yönetimindeki Sosyal Demokrat Par-lin siyasî hayatına hâkim oldu ve Danimarka yeniden eh bir ülke haline geldi. 1972: kraliçe II. Margrethe, baba-rederik’in yerine tahta geçti. 1973: Danimarka, Ortak Pa-irdi. 1982: Muhafazakârlar seçimleri kazandı ve liderleri chlüter iktdidara geldi; 1984, 1987 ve 1988 seçimleri de azakârların zaferiyle sonuçlandı. Mayıs 1988’de eşcinsel-k eşitliği tanıyan yasa kabul edildi. 1992: yapılan referan-t ülkenin Maastricht Antlaşması’na katılması reddedildi. /eni bir referandumla Danimarka antlaşmayı onayladı.
JRUMLAR
l’den beri parlamenter krallık, Anayasa: 1953 Şartı. Hü-ır, başbakanı atar ve başbakan 4 yıl için seçilen parlamen-Folketing) karşı sorumludur.
JLTÜR VE UYGARLIK
limarka’nın kültür hayatı oldukça hareketlidir. Çok sayıda cı, kaliteli eserler üretir; bilimsel alanlarda da bu geçerlidir. ıtple, küçük bir ülke olan Danimarka’nın uluslararası alan-;stiji büyüktür.
lebiyat
nca yazılı metinlerin ortaya çıkışı büyük bir ihtimalle Vi-:r döneminden önce gerçekleşmiş olabilir, ama Latinceden an birkaç çeviri dışında bu dönemden hiçbir yazılı metin kalıştır. Tarihçi Saxo Grammaticus, Flamlet hikâyesinin ilk çe-ni içeren «Danların Tarihi» (Gesta Danorum) adlı eserinde ‘ya kadar olan dönemdeki Danimarka tarihini anlatır; bu Danimarka edebiyatına yapılan ilk katkıdır. Latince kaleme n kutsal şiirlerin önemli derlemelerinden başka, Ortaçağ dö-. halk dilinde yazılan halk şarkılarını doğurmuştur. Saxo’dan
sonra, Reform’a (1536) kadar süren dönemde, Almancanm etkisi Danimarka edebiyatında büyük ölçüde kendini hissettirdi.
Dinî uzun bir şiir yazan Anders Arrebo (1587-1637), lirik şair Anders Bording (1619-1677) ve dinî şiirlerin yaratıcısı Thomas Kin-go (1634-1703) XVII. yy’da göze çarpar; bu yazarlar duygularım ve düşüncelerini kendi dilleriyle ifade etmeyi başarmışlardır. Yeni Lutherci Kilise XVI. yy’da büyük bir eser verdi: Kitabı Mukaddes’in çevirisi (1550). Kitabı Mukaddes’in çevrilmesini III. Christian istedi; bu çalışma Dancanın yazı dilinin kaynağı olmuştu.
XVIII. yy’ın başlarında, Fransız filozofların ve İngiliz rasyonalistlerinin etkisi görüldü; hiciv moda oldu. Bu arada Danimarka tiyatrosu doğdu; bu tiyatronun babası büyük ölçüde, Norveç kökenli oyun yazarı Ludvig Holberg’dir (1684-1754). 1800’lerden sonra, Danimarka’da romantizm Adam Oehlenschlager’in (1779-1850) eserleriyle gelişti; romantizme uzun süre boyunca Oehlenschlager’in şiirleri ve tarihî dramları hâkim oldu. Steen Steen-sen Blicher (1782-1848), karanlık ve gerçekçi ilhamın tek temsilcisi olarak diğerlerinden ayrıldı. Onları izleyenler arasında, masal yazarı Hans Christian Andersen (1805-1875), Hıristiyan filozof Soren Kierkegaard (1813-1855) sayılabilir. XX. yy’da varoluşçuluğun ortaya çıkmasıyla birlikte, Kierkegaard’m eserlerinin önemi anlaşılmıştır.
1870’lere doğru, natüralizm romantizmin yerini aldı. Natüra-lizmin en başarılı ismi, eleştirmen GeorgBrandes’dir (1842-1927). Brandes’in etkilediği yazarlar arasında Jens Peter Jacobsen (1847-1885), şair Holger Drachmann (1846-1908), 1917 yılında Nobel Edebiyat Ödülü’nü alan Henrik Pontoppidan (1857-1943) ve Kari Gjellerup (1857-1919) sayılabilir.
DanimarkalI modern yazarların en ünlüsü Isak Dinesen takma adını kullanan Karen Blixen’dir. Barones Karen Blixen (1885-1962) önce büyüleyici «Yedi Cotik Hikâye»yi (Seven Gothic Ta-les, 1934) ve daha sonra «Afrika’daki Çiftlik»i (Den Afrikanske Farm, 1937) yayımladı. 1940-1950 yılları arasında, romancı Martin Alfred Hansen (1909-1955) ve hikayeci Hans Christian Branner (1903-1966) dikkati çektiler. Thorkild Bjornvig ve Ole Sarvig adlı şairler, Klaus Rifbjerg ve Leif Panduro adlı romancılar, XX. yy sonu edebiyatının en önemli isimleri olarak ortaya çıktılar.
Müzik, tiyatro ve sinema
Romantik besteci CEF Weyse (1774-1862), Danimarka’nın ulusal geleneklerinden ilham alan ilk bestecidir; bunun yanında, romantik müziğin en büyük ismi Niels Wilhelm Gade’dır. Cari Nielsen (1865-1931) tarafından yapılan müzik, gittikçe büyüyen uluslararası bir dinleyici topluluğuna ulaşmıştır. Danimarka’nın beş resmî tiyatrosu vardır. Kopenhag Kraliyet Tiyatrosu ve Kopenhag, Arhus, Alborg ve Odense bölgesel tiyatroları. Sessiz sinema döneminden bugüne, Danimarka sineması, komediden, dünya sinemasının en büyük isimlerinden biri Cari Theodor Dre-yer’in (1889-1968) felsefî klasiklerine (Jeanne d’Arc’ın Çilesi, [La Passion de Jeanne d’Arc], 1928) kadar bütün türlerde uluslararası ün yaptı. Günümüzde, bu isimleri takip eden başarılı sanatçılar vardır: Karen Blixen’in bir hikâyesini çok başarılı biçimde ekrana taşıyan Bille August, Martin Andersen Nexo’nun eserinden «Fatih Pelk»yle (Pelle Erobreren) ve «En iyi DileklerAe Uluslararası Cannes Film Festivali’nde iki defa Altın Palmiye Ödülü’nü aldı.
Bilim
Rönesans’tan itibaren, bilim büyük bir başarı gösterdi. Büyük astronom Tycho Brahe (1546-1601) kuramsal ilkeler yarattı; bunlar Kepler’in, gezegenlerin Güneş çevresindeki hareketi konusunda ünlü kanunları açıklamasına yardımcı oldu (bu kanunlardan Newton da esinlendi). Matematikçi Olaus Römer (1664-1710) ışığın hızım ölçmeyi başardı. Fizikçi Hans Christian Orsted (1777-1851) elektromanyetizmayı buldu ve alüminyumu yalıttı. Valdemar Poulsen (1869-1942) günümüzde yaygın olarak kullanılan teybin öncüsü olan bir aygıt geliştirdi. 1922 yılında Nobel Fizik Ödülü’nü alan Niels Bohr (1885-1962), özellikle nükleer enerji dalında yaptığı çalışmalardan dolayı, XX. yy’ın en önemli bilim adamlarından biridir. 1903 yılında Nobel Fizyoloji Tıp Ödülü’nü alan Niels Finsen (1860-1904), özellikle cilt hastlalıkları için ışığın tıbbî tedavilerde kullanılmasıyla ilgilendi. 1926 yılında Nobel Fizyoloji ve Tıp Ödülü’nü alan Johannes Fibiger (1867-1928) kanser üzerine yaptığı araştırmayla kendini gösterdi. Nobel Fizyoloji ve Tıp Ödülü’nü (1920) kazanan bir başka DanimarkalIysa, fizyolog August Krogh’tur (1847-1949). Aynı şekilde Nieİs Jerne immünolojiye büyük katkıda bulundu. Son olarak, biyolog Henrik Dam (1895-1976) K vitaminini buldu. □
Kopenhag’ın bombalanması.
Kopenhag 1807’de Ingiliz donanması tarafından bombalandı. Ingilizlere karşı Tarafsızlar Birliği’ne üye olan Danimarka, harap olan donanmasını teslim etmek zorunda kaldı.
Soren Kierkegaard, Kilise’nin geleneğiyle savaşmış ve fizik ötesi tedirginliği insanın varoluşçu temel deneyimi haline getirmiştir. (Luplan Jannsen’in resminden bir ayrıntı 1902; Frederiksborg Ulusal Tarih Müzesi.)
AYRICA BAKINIZ
—► [iuRşTi Almanya —► IB.AHSU Avrupa —► l&MEl Avrupa Topluluğu —► İBJNSU İsveç —► l&MEl Norveç
