Değerli Taşların Oluşması

İnorganik kökeni olan ve doğal mineraller halinde bulunan değerli taşlar, çeşitli biçimlerde oluşurlar. Değerli taşların çoğu, yeryüzünün derinliklerinden fışkıran ve yüzünde soğuyan mağmadan doğrudan doğruya oluşan kayalarda, yani volkanik kayalarda bulunur. Magma soğumaya yüz tutunca, elementler, çeşitli mineralleri oluşturdukları kesimlere ayrılırlar. Gaz ve yüksek
1 ^ Elmas 9 Yakut
A Gökyakut ısafir)
B Zümrüt « Firuze (turkuvaz) a Pegmatit taşları
■ Malakit + Zirkon A Lacivert taşı • Kehribar
+ Rhodökrozit
■ Lâl taşı O Kordiyerit
□ Kuvars
O Panzehirtaşı A Kadıköytaşı O Yeşim A Ametist
□ Zebercet
1} Yeryüzünün değerli
taş üreten bölgeleri haritada görülüyor. Elmas, yakut, gökya-kut ve zümrüt, değerli taslar sınıfına girer. Ötekiler, yarı değerli taşlar diye adlandı rılır
ısılı hava kovukları, çoğunlukla, çe şitli elementleri eritir ve bunlar sonunda soğuyup birleşerek değeri ve yarı-değerli taşlan meydana ge tirirler. Pegmatitler (açık renkli, ir taneli volkanik kaya parçaları) yüksek ısılı gaz ve suyla oluşmuş lardır ve çoğunlukla, beril (gök zümrüt), kuvars, turmalin ve fel dispat gibi değerli taşları kapsar lar. Soğuyan pegmatitlerdeki gaz lar, flüorunli zeberced topaz ve turmalin (6) gibi minerallerin oluşmasına yolaçarlar.
Öteki değerli taşlar, ısı, basınç ve kimyasal tepki etkisiyle, yeniden billûrlaşan yada yeniden oluşan kayaların başkalaşıma uğraması sonucunda meydana gelirler. Lâvlarda bol miktarda rastlanan olivin (14). zümrüt ve lâl taşı (7) volkanik kayalarda bulunur. Karbonun, elmasa dönüşmesinin de yüksek ısı etkisinin sonucu olduğu söylenebilir (3). Elmas da içlerinde olmak üzere, birçok değerli taş, billıîrlar yada ırmak yataklarının çamurları içindeki çakıllar halinde bulunur.
Değerli Taşların Özellikleri
Değerli taş mineralleri, eksiksii billûrsal biçimleri, renkleri, sertlikleri, ışığı kırma oranları ve özgül ağırlıklarıyla birbirlerinden aytrd
edilirler. Bu tür bir taşın değeri, az bulunur olmasına, parlaklığına, katışıksızlığına. rengine ve sertliğine bağlıdır. Ekonomik talep de, bu tür bir taşın değerini belirler. Ör neğin elmas, kesici bir araç olarak sanayi tarafından sürekli olarak talep edildiği gibi mücevher olarak da talep edilir.
Bir değerli taşın güzelliğini belirleyen başlıca etkenler, ışık karşısında gösterdiği özelliklerdir. Yani, ışığı yansıtması, kırması ve tayfa ayırmasıdır. Her değerli taşın özgül bir ısık kırma göstergesi (endeksi) vardır. Bu gösterge, geliş açısının (bu açı, ışık ile normal, yani taşın yüzeyine çekilen dikey çizgi arasındaki açıdır) sinüsü, kırılma acısının sinüsüne bölünerek bulunur. Değerli doğal taşlar arasında en büyük kırılma göstergesine sahip olan elmastır. Elmasın be-vaz ışığı ayırma (bölme) yeteneği, bu değerli taşa, başkasında bulunmayan kıvılcımlanmayı yada tayf renkleri parıltısını ve özgün parlaklığını verir.
Elmaslar, kristal yapısındaki bazı bozukluklar yada içlerinde eser miktarda bulunan elementler sonucu çeşitli renkler alır. Öteki değerli taşların çoğu ise, içlerindeki metal oksitler yüzünden renkli görünürler Ne var ki renk, birçok de-
2) Kimberley Great Hole, 300 metre derinliğinde ve şimdi kullanılmayan bir elmas madenidir. Kim-berley’de, çalışmalar 1909 da sona ermeden önce üç ton değerli taş çıkarıldı.
3} Elmaslar, kim-berlit bacalarında ve yeryüzü kabuğunun derinlerinde [A] aşırı ısı ve basınç dolayısıyla oluşurlar. Basınç arttıkça gaz, yarıklarda toplanıp patlayarak toprağın yüzeyinde bir
çukur oluşturur [BJ. İçinde elmas bulunan kimberlit. yarıklardan yukarı çıkar |C) ve çukuru doldurur [D]. Kimberlit, yüzeyin üstüne yükselebilir [E]. Daha sonra bir alçalma olur (Fİ.
4) Ham bir elmas,
önce dilim düzlemlerine göre kesilir (A). Bunlar önce, çentilir (Bj ve daha sonra bir biçim elde edilene dek [D] bıçakla dili-nir [CJ. Kesme, önce iri [E) daha sonra ince
bir testereyle |F) yapılır [G.H.l.J], Perdahlama, elmas tozuyla kaplı özel bir çarkla [K] yapılır ve ışığı içten yansıtarak taşa parıltısını veren (N1 yüzler [L.M1 oluşturulur.
İİÂ
5) Sentetik değerli
taşlar, adını icat eden kimseden alan ve alevle eritip birleştirme sürecine dayanan Verneuil yöntemiyle yapılır. Haznedeki alü* minyumoksit [1] ana bölmeye [2] düşer. Oksijen [3]. alümin-yumoksitle karışır ve onu, tüpten [5} giren hidrojenle birlikte yandığı ısı lambasının ucuna [4] getirir. Ali-münyumoksit parçacıkları. yüksek ısı etkisiyle oluşur ve erimiş taş damlacıklarına dönüşerek taşın tam anlamıyla oluştuğu (7] bir tabana düşer [6].
84
(erli taşa özel nitelik kazandıran bir öğedir. Saydam kırmızı yakut 113). ve mavi gökyakut (safir) (15), •her ikisi de,’ parlak renkleri olmayan korindon adlı maddenin değişik biçimleridir), mineral gökzüm-rûtün (beril) bir biçimi olan yeşil zümrüt ve sarı gökyakut, katışıksız renklerinden dolayı hayranlık uyandırırlar. Koyu yada duman renkli değerli taşların (örneğin, panzehir-taşı) çekiciliği, bütünüyle renklerine bağlıdır.
Özgül ağırlık, mineralin, avnı miktardaki saf su ağırlığıyla karşılaştırılması sonucunda elde edilen ağırlıktır. Örneğin elmasın özgül ağırlığı 3,52’dir. Bu, elmasın eşit miktarda saf sudan 3,52 kat ağır olduğunu belirtir. Kehribarın özgül ağırlığı ise, 1,07’dir. Elmasın ağırlığı «kırat-la dile getirilir. Bir kırat, 200 miligramın eşdeğeridir.
Sertlik, dayanıklılığı sağlar. Bundan ötürü, en değerli taşlar, uzun süreler boyunca aşınmayan sert taşlardır. Sertlik, maddelerin göreli sertliğini dile getiren ve birden ona kadar olan Moh ıskalasıyla ölçülür. Elmas, bu ıskalada sertlik bakımından onuncu derecededir ve doğal maddelerin hepsinden cok daha serttir. Sertliği, dokuzuncu derecede yeralan korindondan (zımpara) 90 kat daha fazladır Bazı
•) Değerli taçların çoöu billûrlardır. Lacivert taşı [A) lazurit bakımından zengindir Turmalin [D], karmaşık bir boro-silikattır.
12A
Organik değerli taslar arasında mercan poliplerinin iskeletini, yani mercanı
[B] ve bir fosil recine olan kehribarı
[C] saymak gerekir. ISA
değerli taşlar yumuşaktır ve başka özelliklerinden dolayı değerlidir.
Değerli Taşların Perdahlanması ve Kesilmesi
Yüzeydeki kusurları kaldırdığı ve taşın rengini yada parlaklığını artırdığı için değerli taşların ustalıkla kesilmesi ve perdahlanması 14) güzelliklerini büyük ölçüde artırır. Değerli taşların en eski kesim biçimi Fransızca «baş- anlamına gelen ve cabochon denilen yuvarlak biçimdir. Cabochon, parıltılı (kedi gözleri) ve yıldızımsı (yıldız-taşlar) görünümdeki taşlara uygulanmıştır. Kesme yoluyla taşın üzerinde yüzler oluşturma (bu yöntem, ilk olarak, elmasların üzerinde ufak yüzler oluşturan Hintli mücevher kesicileri tarafından uyğırîandı) yöntemi, giderek öteki taşlara da uygulandı. Böyleçe, taşların asrinde simetrik yuzlentı ortoya çıkarılmasına ve perdah lafr masına ilişkin çeşitli kesme yö«$fe|iiteri geliştirildi. Bir elmasın yüzfeıi, tek bir işlemle ortaya çlkarıtabilir ve perdahlanabilir. Anıa öteki değerli taşların yüzlerini önce ortaya çıkarmak ve sonra iyice perdahlamak gerekir.
ayrıca bak . 118 Korolarda bulunan
mineral yataklar:
120 Denizde bulunan
mineral kaynakları
80 Billurların biçimleri
ve yapıları
82 Yeryüzünün mineralleri
Bugün yeryüzündekl
en büyük kesilmiş elmas. 530 kırattan biraz daha fozla olan Afrika Yıldızıdır. Bugüne dek bulunan en büyük elmas olan Cullinan’dan elde edilmiştir. Güney Afrika’ da. Premier madeninde 1905‘te bulunan bu taşa, maden şirketi başkanı Thomas Cul-linan’ın adı verilmiştir. 3106 kırat (0,60 kg) ağırlığındaki bu taş. iki büyük, yedi orta ve 96 küçük parça halinde kesildi Bunların en büyüğü olan Afrika Yıldızı, şimdi. Britanya Kraliyet Mücev -herleri arasındadır Bu koleksiyondaki bir başka elmas. Doğu Hint Şirketi tarafından. 1850’de Kraliçe Victoria’ya verilen Kohinordur
7) Lâl taşı [A],
sadakati simgeler. Silisten ve iki metal den [B] oluşur. Alüminyum ve magnezyumdan oluşanlar yakut kırmızısı rengindedir ve cok değerlidir.
14A
8) Ametist, [A] içtenliği simgeler.
Bu taşlar, menekşe yada mor renkli bir tür saydam kuvarstır (B|. SSCB’de ve Güney Amerika’da çıkarılır.
9) Akuamarln [A],
cesareti simgeler Bu taşlar, mineral gökzümrütün mavi yada gri-mavi çeşididir [Bj.
En iyileri. Brezil-ya’do ve Urailar’da bulunur.
10) Elmas [A],
masumiyeti simgeler. En sert doğal madde olan elmas, billûrlaşmış katışıksız karbondur [B]. En fazla çıkarıldığı yer Güney Afrikadır.
11) Zümrüt [A],
aşkı simgeler. Mineral gökyakutun |B| üstün niteliklisi, pek az bulunan yeşil renklisidir. En iyileri. Güney Amerika’da Kolombiya’da çıkarılır.
ISA
12) İnci [A], sağlığı.simgeler.
İnci, kabuk cidarını oluşturan yanar döner bir madde olan sedeften (B] ve istiridyeler içinde oluşur. Parıltısı dolayısıyla değerlidir.
13) Yakut [A], gönül hoşluğunu simgeler. Gri yada renksiz mineral alüminyum oksidin yani korindonun (B] kırmızı bir türüdür. Yakutlar, bileşimlerindeki kromdan ötürü mavimsi-. kırmızı renktedir.
14) Zebercet [A],
evlilik yaşamında mutluluğu, simgeler. Bu taş, mineral olivinin [B] saydam yeşil bir türüdür. Olivin, magnezyumsi-likattır. En güzelleri. Burma ve Tayland’da çıkarılır.
15) Gökyakut (Safir) CA], berrak düşünceyi simgeler. Yakut gibi, gökyakut ta, mineral korindonun [B] bir türüdür. Birçok rengi vardır. Ama en değerlisi mavi renkli olanıdır.
En iyi türleri. Burma ve Tayland’da çıkarılır.
16) Panzehlrtaşı (Opal)
(A), umudu simgeler. Bu taş. hidratlı silisin [B] bir türüdür. En değerli örnekleri, çeşitli yanar döner renklerle parlayan ve Avusturalya’ da bulunmuş olanlardır.
17) Sarı gökyakut
(Topaz) [A], vefakârlığı simgeler.En değerlileri tam sarı renkli olanlarıdır. Bu taş. bir alüminyum, silis ve flüorin bileşimidir [B]. özellikle Brezilya’da. SSCB’de ve ABD’de çıkarılır.
18) Firuze (Turkuvaz)
[A],refahı simgeler.Bu taş. içinde kimi zaman demir de bulunan alüminyum bakırfos-fattır [BJ. En değerlileri mavi renkli olanlardır ve İran’dan gelir. «Türkuvaz». «Türk tası» demektir.
85
xLayVf ve fttiEP Vfa**\3iaaiiif3cc ~&zvy cvxoux
Yeryüzü üzerindeki kayalar üç çeşittir: volkanik, başkalaşımsal ve tortusal. Volkanik kavalar, erimiş magmanın (3) soğuması sonucunda oluşmuşlardır. Başkalaşımsal kayalar ise, eski kayaların çok yüksek ısı ve basınç altında kalması sonunda oluşurlar. Bu durumda, kayanın içinde ortaya çıkan yeni billurlar, büyük bir basınç altında oldukları için sadece belli bir yönde ve bir sıra halinde oluşurlar. Tortusal kayalar yıpranmış ve aşınmış kayaların parçalarından yada canlı organizma kalıntılarından meydana gelirler.
Bu üç kaya tininin her biri farklı koşullarda ortaya çıkmıştır. Tortusal kayalar, toprağın yüzünde ve çok az bir basınçta; başkalaşımsal kayalar, basınç ve ısının yüksek ol-dueu toprak altında ve volkanik kavalar, toprağın derinliklerinde ve daha da yüksek ısıda meydana gelmiştir.