Kaya Çevrimi

Kaya çevrimi (2), bu üç tür kaya arasındaki ilişkidir. Kaya çevriminin birinci bölümü toprağın yüzünde gerçekleşir. Bu aşama, kaya-
1
ların yıpranması, aşınması, toprak ve kuma dönüşmesi ve ortaya çıkan tortuların ırmaklar aracılığıyla denizlere sürüklenmesi aşamasıdır. Toprak üzerinde yada kıyı boyunca ortaya çıkan hemen bütün tortu, deniz diplerine sürüklenir. Bu derin kesimlerde, çok kalın bir tortu katmanı oluşur. Örneğin, Mississippi, son 150 yıl boyunca, Mexico Körfezine, yılda yaklaşık olarak 500 milyon ton tortu akıtmıştır. Tortu kalınlığı bugün 12 kilometredir.
Tortulardan,
Kayaların Oluşması
Kum tortuları içinde dolanan su, tanelerin arasına demiroksid. silis ve kireç bırakır ve kumu, kum-taşına dönüştürecek biçimde «yapıştırır». Çamur, üzerindeki tortunun ağırlığıyla içindeki bütün su çıkacak biçimde sıkışır ve çişte dönüşür. Tortuların böylece taça dönüşmesi sürecine «taslaşma» denir.
Tortusal taşlarımı en kalın katmanı, deniz dibinde bulunan ve «jeosenklin» denilen dar ve uzun çukurlarda toplanır. Bu çukurlar, milyonlarca yıldır, yeryüzü kabuğunu hem ısının hem de basıncın
2
çok yüksek olduğu toprağın derinliklerine götüren yukardan aşağıya akıntıların oluşturduğu çukurlardır. Çukurdaki tortusal kayalar, kabukla birlikte aşağıya çöker. Çukur kapanır ve sıkışarak 200 ile 500 derece arasında bir ısı meydana gelir. Bu ısı, tortusal kayayı, başkala-şımsal bir kayaya dönüştürür.
Yeryüzü kabuğunun hareketi, kayaları, yüzeyden 700 kilometre kadar aşağıya indirebilir. Burada, basınç ve ısı daha da yüksektir ve kava erir. Erimiş kaya, katı kayadan daha hafiftir ve bundan ötürü üsteki kayanın içinden geçerek yukarıya doğru yükselir. Bir lav akıntısı olarak yüzeye ulaşırsa, hemen yıpranma ve aşınmaya başlar ve böylece yeni bir çevrim ortaya çıkar. Ama çoğunlukla, erimiş kaya, toprak altında katılaşır ve yeniden çevrime girmesi için üstteki bütün kayalar aşınmak zorundadır.
Tamamlanmış çevrimde, tortu-saldan başkalaşımsala ve volkaniğe geçilmesi gerektiği halde, bazı kavalar, volkanik ve başkalaşımsal aşamaları atlayarak çevrim içinde bir kestirme yol izlerler. Örneğin, bir tortu, kumtaşı halinde taslaşabilir ve deniz dibinden yukarı yükselerek aşınıma girebilir.
1) Kaya tiplerini saptamak için dokudan yararlanılabilir. Volkanik kayalar [A], iyi gelişmiş biliûrları kapsarlar. Tortusal kayalarda (B) eski parçalar vardır ve başkalaşımsal kayalar [C] oluşumları sırasındaki zorlanmayı dile getirirler.
2) Kaya çevrimi, bir
kaya tipinden diğerine geçmeyi sağlayan ağır bir değişimdir. Aşınma, sertleşerek tortusal kayaları oluşturan tortuları meydana getirir. Bunlar çok derinlerde gömülü durumdaysalar ısı ve basınç dolayısıyla
başkalasırnsal kayalara dönüşürler. Büyük derinliklerdeki çok yüksek ısı, baş-kalımsal kayaları eritir. Bu kayalar, yüzeye yükselmeleri sonucunda soğuyarak volkanik kovaları meydana getirirler. Bundan sonra, aşınma çevrimi yeniden başlar.
A Erimi? madde *
B Derinlik volkanik kovaları C Püskürük volkanik koyolar D Tortular
E Tortusal kayalar
F Baskalaşımsol kayalar
1 Çökelti
2 Taslamo
3 Kaynaşma
4 Katılosma
6 Aşınım
5 Başkalaşım
7 Yeryüzünün derinliklerinden yeni maddelerin dolusması
%70,8
3) Granit, en bol bulunan volkanik kayadır. Eski ve çok derinlerde gömülü oJan kayaların bir bölümünün erimesi sonucunda oluşur. Ortaya çıkan sıvı, başlangıçta geri kalar. tanecikler arasında %14,i yer alır ama daha hafif olduğu için yu- %t.6 karıya doğru yüksele- %1. rek üstteki kayalara ® isler ve «batolit» de- o nilen iri kütleleri oluş-%3’5 turur %4,2
l|f
11
%49,0 ,
| Silis
| Alüminyumoksit | Ferrooksit | Ferrosaoksit I Mognezyumoksit | Titaniumoksit | Kalsiyumoksit Sodyumoksit I Potasyumoksit
4) Bazalt ve granit,
yeryüzü yüzeyinde bol miktarda bulunan iki kaya türüdür. Her ikisinde büyük ölçüde ilisyum ve oksijen bulunur. Bunlar, az miktardaki öteki elementlerle birleşerek mineraller denilen doğal kimyasal bileşimleri meydana getirirler. Bazalt, lâv akıntıları-yada duvarı %2,6 andıran kaya damarları, granitler ise ba-tolitler halindedirler.