DENEYÜSTÜ
DENEYÜSTÜ
DENEYÜSTÜ blş. sıf. Yeni. Deneye dayanmayan, akılla ilgili olan. Esk. Müteal. || Deneyin bir şartı olan ve deneye dayanmayan (şey). Esk. Fevk-at-tecrübe. Eşanl. TRANSANDANTAL (fr. trar\scendental).
— Fels. Iskolastik felsefede bütün varlıklara ait bazı nitelikler (bir,doğru, iyi [unum, verum et bonum]) için kullanılır. || Kant’-ta, bilgimizin şartları olan deney öncesi idrak yasalarının tümüne verilen ad: Deneyüstü ilkeler. (Deney imkânları şartlarının bütün olarak incelenmesi deneyüstüdür.)
— ANSiKL. Mant. ve Fels. Kant, deneyden önce ve deneyin dışında, salt akıldan gelir görünen her şeyi deneyüstiı diye adlandırır. Deneyüstü felsefe yalnızca a priori bilgi ile, salt akla dayanan bilgiyle uğraşır. Kant’ın Kritik der Reinetı Vernıınjt (Salt Aklın Tenkidi) [1781] adlı kitabı bütün bilgilerimizdeki transendental unsurları ortaya çıkararak bu felsefe için hazırlık yapmak amacını taşır. Kant burada önce duyarlığı inceler, bu incelemenin metot ve özelliğini gözönünde bulundurarak, tenkidin bu bölümünü deneyüstü estetik (duyarlık nazariyesi) diye adlandırmıştır. Deneyüstü mantık, salt düşünme unsurlarının kaynağını, genişlik ve değerini belirler; buna karşılık genel mantık, bu salt unsurları genel uygulanışları bakımından inceler. Deneyüstü mantık, deneyüstü analitik (bütün bilgimizin a priori unsurlara indirgenerek çözümlenmesi) ve deneyüstü diyalektik (bilginin meşrû sınırının aşılmasından ileri gelen yanlışlıkların düzeltilmesi) gibi bölümlere ayrılır. Bunun gibi, deneyüstü metodoloji salt akim takip edeceği kuralları gösterir; deneyüstü teoloji ise, salt aklın^ basit kavramları aracılığıyle Tanrının varlığını kanıtlamayı dener.
Deneyüstü idealizm, genellikle Schel-ling’in felsefesinin adıdır. Bu felsefe, tabiat felsefesi ile zihin felsefesi arasındaki belli ayrımların arkasında gizli olan özdeşliği ve Mutlak’ı inceleme konusu yaparak/ bu iki felsefeyi birleştirir ve böylece öznel idealizmi aşar (transcendit).
♦ Deneyüstücüliik blş. i. Saf aklın felsefesi. || Ahlâk alanında belli bir mistisizmi savunan, Tanrı, tabiat ve insanoğlunu kaynaştırmağa çalışan amerikan felsefe okulu. (Alman idealizminden doğmuş olan deney-üstücülüğün en büyük temsilcisi Emerson’-dur.) [LM]
