DENİZ FENERİ

DENİZ FENERİ; Alm. Leuchtturm (m), Leuchtfeuer
(n), Fr. Phare (m), İng. Lighthouse. Geceleri
gemilerin yollarını bulmaları, tehlikelerden
sakınmaları için ışık saçarak gemilere yol gösteren
ışık kulesi.
Çok eskiden deniz taşıtlarına geceleri yol göstermek
için kıyılarda yüksek tepelerde ateş yakılırdı.
Daha sonraları liman ağızlarına konan taş sütunlar
üzerinde ateş yakılmış, gemilere yol gösterme
işine devam edilmiştir. Deniz Feneri olarak
adı geçen en eski kule Çanakkale Boğazının Asya
yakasında Sigcion (Kumkale)dur. Yunancada “Pharaos”,
Deniz Feneri demektir.
Mısır’da İskenderiye şehri kıyısındaki bir adada
1 2 0 m yüksekliğinde bir fener dünyânın yedi hârikasından
biri kabul edilmektedir. Bu fenerin ışığı,
reçineli odunlarla madensel yağların büyük
kazanlarda yakılmasından sağlanıyordu. Meşhur
bilgin Arşimet’in bu kuleye monte ettiği metalik
çukur aynalar vâsıtasıyla, yaklaşık elli kilometrelik
mesâfeye ışık salınabiliyor, işâret ve sinyal
verilebiliyordu. Bu deniz feneri, Mısır Kralı Ptolemaios
Philadelphos tarafından M.Ö. 280 yıllarında,
Knidoslu Sostratos’un plânına uygun olarak
yapılmıştı. M.S. 14. asra kadar ayakta kalan bu fener,
bir deprem esnâsında yıkılmıştır.Helenistik çağlarda ve Romalılar devrinde kurulan
fenerler daha küçüktü. Bununla berâber aynı
plân ve modele uygun olarak yapılıyordu. Bu çağlarda
en meşhur fenerler, Akdeniz kıyılarında,
Ege’de, İzmir ve İstanbul’da yapılmıştı. İstanbul’daki
deniz feneri, Fener semtine ad olarak kalmıştır.
İtalya’da ilk defa Messina’da ve daha başka bölgelerinde
yapıldı. Eski çağların meşhur fenerlerinden
biri de Manş Denizindeki Bolona feneridir. Bu
fenerin yüksekliği 60 m idi. Roma İmparatoru Caligula
tarafından M.Ö. 41 yıllarında yaptırılmıştı.
M.S. 17. yüzyıla kadar ayakta kaldı. Dover, Frejus,
Guadalquir, Brigantium fenerleri, eski çağların
meşhûr fenerleri arasında yer almaktadır.
Ortaçağlarda Cenova’da 1139’larda yapılan
deniz feneri, 125 m yüksekliğindeydi. 1611’de
Fransa’da yapılan Gironbe Feneri, 1698’de İngiltere’de
yapılan Pleymouth’daki Eddystone Feneri,
1811 ‘de Bell Rock Feneri, 1884’te Argyllshire Feneri,
1867-81 yıllarında Fransa’nın Sein Adasındaki
Ar-Men Feneri, 1885’te Almanya’da Roter Sand
Feneri, Ortaçağların diğer meşhur fenerleridir.
Günümüzün en meşhur fenerleri ise şunlardır:
Wolfrock Halbowlinrock ve Maplin (İngiltere),
Heaut de Brehet, Jument D’ouessant, Les Triagoz
(Fransa), Helgoland, Arkona, Brüsterort (Almanya),
Hürriyet Heykeli Feneri, Minots Ledga, St.
George’s Reef (Amerika). Deniz fenerleri İspanya,
Avustralya ve diğer dünyâ ülkelerinde de mevcuttur.
Dünyâca meşhur en eski deniz fenerleri de
şöyle sıralanabilir: 60 m yüksekliğinde, Manş Denizi
üzerinde, İmparator Caligula tarafından yaptırılmış
olan Gesoriacum (Boulogne) Feneri. Bu fener
M.Ö. 41 yılında yapılmış ve 18. yüzyıla kadar
gelebilmiştir. Portus Dubris (Dover) şehri ağzında,
Forum Julii (Frajus) Feneri, Baetis (Guadalguivir)
şehrinin ağzındaki fener ve Brigantium
(La Coruna) Feneridir.
Bugün 20. yüzyılın en önemli deniz fenerleri de
şunlardır: ingiltere-Comwallada Wolft Rock; Fransa’da
Les Triagoz, Jument el’Ousseat, Heaut de
Breher; yine İngiltere’de Maplin, Haulbowline
Rock; Almanya’da Brüsterort, Krkona, Helgoland;
Amerika Birleşik Devletlerinde New York limanındaki
Hürriyet Anıtı, St. George’s Reef, Minots,
Ledge; İspanya’da Capo Villana, Punta Galea, Castillo
de San Sebastian; Arjantin’de, Island; İtalya’da
Punta Caprera, Faro del Tino, Livomo. Bugün
dünyâda çeşitli ülkelerde toplam olarak 25.000
kadar deniz feneri olduğu söylenmektedir.
Günümüzde yapılan deniz fenerleri, birkaç
bölümden meydana gelmektedir. Bu bölümler; fener,
fenerin işletilmesini sağlayan dış bölüm, yakıt
anbarı, sarnıç, depolar, fenerci odası, diğer
oturma bölümleri.Fener kuleleri dayanıklı olması için çoğunlukla
taştan örülür. Taş, denizin dalgalarına ve
tuzlu suyun aşındırmasına karşı çok dayanıklıdır.
Demirden yapılan fenerlerde dekromlu çelik kullanılır.
Deniz fenerlerinde ilk zamanlarda ateş, reçineli
odunlar veya madensel yağlar yakılarak ışık
vermeleri sağlanıyordu. Daha sonra deniz fenerleri
hafif mâdenden yapılarak içlerinde ışığı güçlendirmek
için, ayna ve mercek bulunup kullanıldı.
Gümüş kaplı billûrdan yapılan parabolik reflektörlerle
ışık sağlandı. Bundan sonra da düz parlak,
metalden yapılmış reflektörler denendi. Bununla
ışınların belli bir yönden yansıması olayından yararlanıldı.
Reflektör döndürülerek ışığın da dönmesi
sağlandı. Bu sistem bugün sâdece küçük fenerlerde
kullanılmaktadır. Büyük fenerlerin ışık
sistemi daha başkadır.
Günümüzde son zamanlarda, otomatik deniz
fenerleri de yapılmıştır. Bunlardan bâzısı dışarıdan
kumandalıdır. Deniz kıyısından idâre edilerek yanıp
söndürülebilir. Bâzısı da doğrudan doğruya
şamandıra üzerinde bulunur. Tamâmen otomatik
olup, bunların özel bölümünde bulunan bir mâden,
sabahleyin güneş doğunca sıcaklığın etkisiyle genişler
ve otomatik olarak feneri söndürür. Akşam
güneş batınca veya sisli ve çok bulutlu havalarda
mâden küçülerek, bir süpapı açar. Böylece fenerin
yanmasını sağlar.
Deniz fenerlerinin yanıp sönmesini sağlamak
için üç çeşit uygulama yapılır: 1) Fenerlerden kimisinin
ışığı sürekli yanar. 2) Bâzısmm ise, yanıp
söner. Bu yanıp sönenler de iki çeşittir. Birincisinde
fenerlerin yanık ve sönük olduğu müddetler birbirine
eşittir. İkincisinde fenerin sönük olduğu süre,
yanık olduğu süreden daha uzundur. 3) Üçüncü
uygulama sınıfına giren bir başka fener çeşididaha vardır ki, bu fenerde, ışık, karanlık devreden
sonra, ard arda birkaç defa yanıp söner. Özel olarak,
yanyana bulunan deniz fenerlerinin, ayrı ayrı
şekillerde ışık vermesi sağlanır. Bu şekilde gemiciler,
ışığın biçimine bakmak sûretiyle feneri tanırlar.
Büyük deniz fenerlerindeki ışıklar genellikle
35-40 km uzaktan görülebilir.
Yurdumuz kıyılarında deniz feneri ilk defa,
1755 yılında Sultan Üçücü Osman tarafından kale
burçları üzerinde yaptırılmıştır (Bkz. Ahırkapı
Feneri). Bu feneri 1956 yılında Kırım Savaşı sebebiyle
yaptırılan fenerler tâkib etmiştir. Fransız
ve İngiliz savaş gemilerinin kolaylıkla Karadeniz’e
çıkmaları için, boğazın Anadolu ve Rumeli
yakalarına, fenerler dikilmiştir. Bu fenerler Anadolu
ve Rumeli fenerleriydi. Ayrıca Karadeniz’de
Karaburun, Marmara’da Yeşilköy, Çanakkale Boğazında
Çimenlik, Kumkale ve Gelibolu fenerleri
yapılmıştır. Çanakkale Boğazında Ahırkapı, Nara
ve Kilitbahir fenerleri de 1857’de yapılmıştır.
Dünyâda mevcut bütün deniz fenerlerinin milletlerarası
bir numarası vardır. Bu milletlerarası numaralar,
İngiltere’nin Amirallik Dâiresinin Fener
Dergisi’nde gösterilen numaralardır. Milletlerarası
özellik taşır. Her ülkenin kendi fenerlerine âit tutulan
kitabın da o memleketin fenerlerine verilen
numaradan başka ayrıca milletlerarası numaralar
da bulunur. Her ülkenin kendi deniz fenerlerine
verdiği numaralar üs tarafta, milletlerarası numaralar
da alt tarafta yazılıdır.