DİFERANSİ
DİFERANSİ
DİFERANSݬYEL.) II Eliptik dişli çarklar, paralel bir mile dönel ve değişken bir hareketi ileten dişli çarklar. || Huvgens dişli çarkları, hız tahvil oranı isteğe göre değiştirilebilen diş¬li çarklar. || Kilit dişli, bir milin veya aksın çevresinde ve bir burcun içinde açılmış çok sayıda basık dişleri bulunan ve dönen aksın burçla bağlantısını sağlayan dişli. || Pinyon dişli, silindirik veya konik bir dışlı çiftinin, en küçük dişli çarkı. (Büyüğüne çark denir).
II Plan dişli, dişleri çark düzlemine dik olan dişli çark. || Vasat dişli, bir mekanizmanın hareketini daha uzaktaki bir elemana ı- letmeğe vnravan pinyon dişli.
doğumdan Önce
1 haftalar”
15
doğumdan sonra
— Mim. Birbirleriyle kavuşup «dit» şeklin-
de sona eren iki çember yayından meyda-
na gelen ve genellikle boşlukta birbirlerini
kesen bir süsleme çeşidi için kullanılır. (Diş-
li oyma, basit veya bileşik çember yayları-
nın birleşmesinden de meydana gelebilir.)
— Saatçilik. Ara dişli, bir eksen etrafında
dönebilen ve iki ayrı konuma gelebilen bir
destek üzerine yerleştirilmiş dişli. || Kronog-
raf veya sayaçlarda, çalıştırma, durdurma
ve sıfıra getirme tertibatlarında kullanılan
parça. || Fener dişlisi «kanat» demlen az
sayıda dişle donatılmış dişli çark.
— Teknol. Ayna ve mahrutı dişlileri. (Bk.
KONİK dişli çifti-) II Fener dişlisi, araları-
na yerleştirilmiş yuvarlak çubuklarla (tahta
dişler) birleştirilen, birbirine paralel ve ya-
tay iki tahta levhadan yapılmış hır çeşit
dişli. Yuvarlak çubuklar arasında kalan boş-
luğa başka bir dişlinin dişleri yerleşir. (Ef-
anl. SİLİNDİR DtşLt).
— Tıp. Dişli açıcı, üzerinde bir sapa bağ-
lı bir veya birçok çengel bulunan, ameli-
yat ve diseksiyonlarda açılan kısımları ay-
rık tutmak için kullanılan âlet.
— Zool. Dişli dil, yumuşakçaların ağzında-
ki, boynuzsu dişçiklerle kaplı törpümsii dil.
(Radula.) Bk. ANSİKL.
— ANSİKL. Mekan. Dişli çarklar dönen bil-
inilin hareketini başka bir mile geçirir. Daha
önceden belirlenmiş verilere uygun değişik
hız tahvil oranlarındaki hareketleri de mil-
den mile iletirler.
• Prensip. A ve B millerine tespit edilmiş
ve birbirleriyle temas halinde olan iki silin-
dir düşünelim. Bunlardan biri belli bir yön-
de döndürüldüğü zaman, öteki ters yönde
dönecektir. Harekete karşı olan direnç,
küçük olursa, iki friksiyon (sürtme) diski
•İde edilir. Kayma olmazsa friksiyon dişleri
izerinde aynı sürede aşılan daire yayları c-
;it olacaktır. Birinci diskin yarıçapı rı da-
kikadaki döndüğü devir sayısı Nı; ikinci
diskin yarıçapı r>. dakikadaki devir sayısı
N: ise
2rı N, = 2r-. N~
buradan da
Nı r•
N: rı
bulunur.
Demek ki hız tahvil oranı sabittir ve yarı-
çapların ters oranına eşittir.
Aslında, bu hareket aktarılması teoriktir;
böyle bir mekanizmayle jantların üzerleri-
ne, ÎÜftUHHİÎ SUVVItlir!«! »Htirmak amacıy-
le kauçuk ve kösele gibi maddeler konul-
masına rağmen, büyük kuvvetler iletmek
zordur. Kaymayı önlemek için temas eden
disk ve silindir yüzeylerine diş açılır. Bun-
lardan birinin bir dişi, karşısındakinin ıkı dışı
arasındaki diş boşluğuna girer. Böylece hiç
bir kayma hareketi olamaz. Dişlilerin şekli
uygunsa, hareket yüzeyleri dişli çarkın te-
mel düzlemini teşkil edecek şekilde ıkı ha-
yalî kasnağınkine eşittir. Yukarıda olduğu
>_’ibi
Nı rı nı ‘
Nu r> /ıs
elde edilir.
nı ve m, A ve B çarkının dış sayılarıdır.
Demek ki, bütün mesele birbirine çarpma-
dan, takılıp sıkışmadan, birbirleri üzerinde
kaymadan yuvarlanan ve birbirlerinin içine
.•irebilen dişli profilleri bulmaktır. Bu prob-
lem XVIII. yy. ın en ünlü matematikçıle-
I illerinden filrlHİn bllİHdlItHe göre ötekinin
profilinin çizilmesiydi. Bunun üzerine fe-
ner dişlisi konstrüksiyonu yapıldı; dişliler-
den biri silindir şeklinde rulolardan yapılı-
yordu, diğeri ise çizimin verdiği profile gö-
re açılıyordu. Kabul edilecek profillerin
sekli üzerinde uzun süre araştırmalar yapıl-
dı ve sonunda, bir matematik metodu olan,
anî dönme metoduna dayanan bugünkü geo-
metrik profiller bulundu. Bunlar epısıkloıt-
ler ve daire açınımı profilleridir. Episıkloıt
dişliler başlangıçta üstünlük göstermelerine
rağmen sonraları, yerlerini, yapılmaları da-
ha kolay olan ve ayarları daha az itina
isteyen, daire açınımlı profillere bırakarak
hemen hemen ortadan kalktı.
Dişli çark çeşitleri. Hareket eden ve hareket
ettirilen millerin, paralel, kesişen veya aynı
helisel
çarklı ve sonsuz vidalı
sonsuz vidalı
çift helisel dişli
hiposikloit dişli
pinyon ve kremay*r dişli
«. KMHKli AC/IMIYLI DİŞLİ f TAKT.M <: i z i M i
DİŞLİ TAKIMLARIN- lîl< .
H.MA FltKZKYLK TASIJA.WJAS I
Capitolino’daki Diji Kurt heykeli
Roma’nın kurucuları
Remus ve Romulus kardeşleri
emzirirken
K^ns^rvatorlar sarayı,
düzlemde bulunmayan miller olmalarına gö-
re dışlı çarklar, değişik diş profilli ve deği-
şik şekilde olur. Başlıca dişli çark çeşitleri
şunlardır:
1. Düz alın dişliler. Paralel millerin hare-
iîf. etî»rilmesinde kullanılır. Episikloit pro-
filli dişliler ve daire açınımı profilli dişli-
ler bu gruptandır. Bunların diş profilleri iki
ajınım yayından meydana gelir. Daire a-
çınımlı profiller, episikloit profillerden da-
ha az sürtünmeye ve dirence maruz kalır
Fener dişlileri ve iç dişliler de bu sınıfa
girer. ‘
2. Konik dişliler. Kesişen millerin hareket
ettirilmesinde kullanılır. Bunlar, dişleri a-
na doğruları mil eksenlerinin kesiştiği nok-
tadan geçen regle yüzeylerdir. Dişlerin ka-
rakteristik elemanları, dişin büyük tarafın-
belirtilir. Dişlerin çizimi ana doğruya dik
bir düzlem üzerinde yapılır. Eğrisel konik
dişliler de vardır. Bunların eksenleri kesis-
mez Otomobil sanayiinde kullanılan bu
dişliler, transmisyonu arka akslara iletir ve
böylece katöseriyi alçaltmağa yarar.
3. Helisel dişli çarklar. Bunlar birçok ince,
duz alın dişlinin yanyana getirilip, herbiri-
nın bir öncekine göre biraz kaydırılmasıyle
elde edilmiş çarklar olarak kabul edilebi-
“rl,ef. Dişlerin teması düz alın dişlilerin-
dekıne oranla daha devamlı ve daha ses-
sizdir. Dişlerin helis meyli, çalışma sırasın-
da eksenel bir itme kuvveti doğurur; bu bir
bute ile veya ikinci bir simetrik helisel dişli
*3® Patadan kaldırılır. Bu durumda, bir ok
dışlı (çavuş dişli) meydana gelmiş olur.
4. Sonsuz vida çarkı ve sonsuz vida Heli¬sel dişlilerin özel bir şeklidir. Sonsuz vida ekseni, sonsuz vida çarkı eksenine diktir. Bunlar büyük bir hız düşürücü tahvil ora¬nına> sahiptir ve hareket nakli tersinir degı dır. Sonsuz vida tek ağızlı veya çok ağızlıdır, umumiyetle üstü oyuk bir çarkla
Sonsuz vida çarkı, sonsuz vidayı 60 ile 90° arasında bir yay boyunca sarar.
5. Kremayer dişlisi. Merkezi sonsuza uza¬nan bir düz alın dişli çarkın özel şeklidir. Bunlar dönel hareketin doğrusal harekete veya doğrusal hareketin dönel harekete * çevrilmesini sağlar.
6. Pinyon dişliler genellikle silindiriktir. An¬cak bır^ hareketi belli bir açı altında iletmek gerektıgı zaman konik pinyon kullanılır Bu durumda, konik biçimdeki bir pinyon uygun biçimdeki başka bir pinyonla birleş¬tirilir, mesela konik çiftte olduğu gibi. Ses¬siz çalışmalarını sağlamak için, pinyonlar uzerme helisel diş açılması gerekir. Oto¬mobillerin vites kutularında, tırnaklı kav¬rama veya kamalı mil aracılığıyle sekon¬der mile tespit edilmiş helisel pinyonlar kul¬lanılmakla, istenilen sessiz çalışma sağla-
7. Zincir dişlisi. Mil eksenlerinin arasın¬daki mesafe, dişli çarklarla hareket nak-
• linin yapılamayacağı kadar büyük olduğu zaman bu nakil, kayış kasnak sistemiyle yapılır. Eğer kayma istenmiyorsa, iki mil üzerine tespit edilmiş iki zincir dişlisi ve bu dişlilere geçirilmiş uygun bir zincir kulla¬nılır.
• İmalât. Yaygın olarak kullanılan diş¬liler, dökme demir ve alüminyum alaşımla¬rından yapılır, özel mukavemet isteyen hal- ¡fil.«- yulî?,e,k ™ukavemetli çelikler (krom nikelli çelikler) ve bronzdan yararlanılır. Yüksek devirli sessiz pinyon dişliler için,
r!CıOSf- •> trlya£’ kâğıt, ‘sıkıştırılmış ve bakalıtleştırılmış dokular, plastikler (nay¬lon) v.b. kullanılır. Bir dişli çark ya dö¬küm yoluyle dökülerek ya da talaş kaldıran bir takımla kesilerek yapılır-
silindirik
dişi organlar
390
di}lı güvercin
a) dökme demirden, dövülebilir dökme de-
mirden veya çelikten dökülen dişli çarklar
hassas değildir ve büyük boşluğa ihtiyaç
gösterir; düşük hızlarda kullanılır: ziraat
makineleri, kaldırma makineleri gibi. Küçük
dişliler, beyaz alaşımdan, plastik malzeme-
den pres döküm olarak yapılır.
b) talaş kaldıran bir takımla işlenerek açı-
lan dişliler çeşitli usullerle elde edilir: fre-
zeleme bu usullerden biridir. Kullanılan
sabit profilli freze bıçağına modül freze
bıçağı denir.(Bu bıçak su yerilerek yapıl-
dığı için termik ışıl işlem biraz şekil deği-
şikliğine uğrar. Dişler divizörde [bolucu]
teker teker açıldığından ye hassasiyet de dı-
vizörün hassasiyetine bağlı olduğundan bu
şekilde açılan dişliler pek hassas olmaz.) Az-
dırma freze bıçağı usulünde bıçağın keskin
kenarları dişleri meydana getirir. Yuvarlan-
ma usulüyle dişli açma da, bıçak bir kre-
mayer dişlisi gibidir. Talaş kaldırma için
parçaya temas edip dalarak doğrusal alterna-
tif hareket yapar, işlediği dişli üzerinde
daire açınımı profilli dişler meydana geti-
rir Diğer bir yuvarlanma usulü de pmyon
bıçakla açmadır. Pinyon bıçak hem dik
planya gibi çalışır hem de açtığı dışlı çark-
la çalışan bir pinyonmuş gibi kavrama ya-
parak talaş kaldırır. .
• Taşlama. Bir dişli çark, imalâttaki ta-
laş kaldırma izlerinin temizlenmesi için taş-
lanır (rektifiye edilir). Hassas bir dışlı daı-
ma taşlanmalıdır; eğer dişli çark çelikten
yapılmış ve su verilmişse taşlama kaçınıl-
maz bir işlemdir. Bir dişli çarkın taşlan-
ması profillendirilmiş bir taşlama taşıyle
yapılır. Bu taşın profili elmas bir takımla
düzeltilir veya yassı bir taşlama taşıyle kre-
mayer bıçaklı yuvarlanma usulünde olduğu
gibi açılır. Genellikle bir dişlinin işlenmesi
laplama ile bitirilir. Bir dişlinin tam olarak
imal edilip edilmediğini anlamak için kon-
trol mastarları veya diş profilini çok büyüte-
rek bir ekran üzerine atan optik kontrol ci-
hazları kullanılır. Böylece profilleri, teorik
profillerden ancak birçok mikron (binde
bir mm) sapan dişliler elde edilmiş olur.
Her devir adedinde sessiz dişli çarklar elde
etmenin tek şartı budur.
— Zool. Yumuşakçalarda ağzın taban kıs¬mında kuvvetli kaslardan pürtüklü bir dil bulunur. Bu dilin üzeri ince bir deıiyle, de¬rinin üzeri de enine art arda sıralanmış dişçiklerle kaplıdır. Bu organın ön ucu serbest, arka ucu ise bir kılıf (dışlıdıl ce¬bi) içindedir. Bazen oldukça derin olan bu kılıfın içinde, ön tarafta aşınanların yerine yeni dişler meydana gelir. Dişlidil hareketli olduğu için hayvanın yediği şeyleri bir tör¬pü gibi törpüleyerek küçücük parçalara ayı¬rır. (LM)
DİŞLtBALtNALAR çoğl. blş. i. Balina¬ların dişli olanlarını kapsayan alt takım. Dişli balinalar etçildir, balık ve yumuşak- çalarla beslenir. Bunlarda burun delikleri birleşerek yarım daire şeklinde bir su fış¬kırtma deliği meydana getirir. (Yunusbalık- ları, kaşalotlar ve deniz gergedanları.) Dişlı- balinalar dört familyaya ayrılır: yunusbalıgı-
giller, küçük-yüzgeçli-yunusbalıgıgıller, is¬permeçet-balinası giller, ırmakyunusbalıgıgıl- ler. (L)
