ketlerine devam eden Ruslar, 11 şubatta Erzurum cephesinin
zayıf kalan kuzey kanadındaki Kargapazarı ve Gürcüboğazı
kesiminden baskın şeklinde saldırdılar. Beş gün süren çetin
muharebeler sonucunda büyük çaba ve kahramanlık göstermesine
rağmen 3. ordu Erzurum’un düşmesine engel olamadı.
Avrupa’da rus ordularının çekildiği, müttefiklerin Çanakkale’yi
boşalttığı ve Irak’ta İngiliz generali Tavvnshend’in kuşatılmasına
devam edildiği sırada Erzurum’un düşmesi, Rusya ve
müttefiklerinin morallerini yükseltti. 3. Ordu kumandanı Mahmud
Kâmil Paşa, kendi isteğiyle görevden çekildi, yerine Trakya’daki
2. ordu kumandanı Vehib Paşa getirildi. Erzurum muharebeleri
sırasında güney kanatta da taarruza geçen Ruslar,
buradaki zayıf türk kuvvetlerine karşı, 17 şubatta Muş’u, 2-3
mart gecesi de, Bitlis’i ele geçirdiler. Çoruh vâdısinden ilerleyen
rus birlikleri de, 23 şubatta ispir’e girerken, kıyıdan üerleyen
birlikler de deniz kuvvetlerinin işbirliği ve yakın desteğiyle
8 martta Rize kıyılarına çıkarak bu kasabayı ele geçirdiler.
Erzurum muharebelerinde türk kayıpları 13 400, düşman kaybı
ise, 20 450 kadar idi. 3. Ordu, ilKbaharda Of-Soğamıdağ-Kop
dağı-Ognut-Muş ve Bitlis batı çizgisinden geçen cepheye; ordu
karargâhı da Erzincan a yerleşti. Çanakkale cephesinde serbest
kalan 2. ordunun Elazığ-Malatya bölgesine kaydırılarak Erzurum’un
kurtarılması için bir karşı taarruz yapılması uygulanıncaya
kadar 3. ordu kesin sonuçlu hareketlere girişmeden
mevzilerini savunmada devam edecekti. Fakat Ruslar mart 1916
ortalarına doğru başlıca üç istikamette taarruza giriştiler. Bir
grup, deniz kuvvetleri desteğinde Karadeniz kıyılarından Of
istikametinde ilerlerken, ikinci grup Çoruh vâdisinden Bayburt’a,
asıl büyük kuvvetler de Mamahatun (Tercan) istikametine yöneldi;
15 martta Mamahatun. 20 martta Of düştü, fakat Bayburt
ele geçmedi. Ruslar 18 nisanda. Trabzon’u ele geçirerek
buraya bir kolordu çıkarttılar. İzzet Paşa Kumandasındaki 2.
ordunun 10 tümen kadar bir Kuvvetle Erzurum istikametinde
taarruzu kararlaştırıldı. 3. Ordu da İzzet Paşanın emrine verildi.
3. Ordu, 2. ordunun direktifine rağmen, aldığı takviyelerden
faydalanarak 31 mayıs 1916 tarihinde kendiliğinden taarruza
geçti. Bu taarruzla Mamahatun geri alındı, Bayburt bölgesinden
Of istikametindeki taarruzla rus kuvvetleri geri atıldı ise de rus
çarının müdahalesi üzerine düşman Trabzon’dan Van gölüne
kadar bütün cephede 3. orduya karşı genel bir taarruza geçti.
2. Ordu henüz toplanamadığı için 50 000 mevcutlu 3. ordu, Rusların
üç kat üstün kuvvetleri karşısında yalnız kaldı. 16 Temmuzda
Bayburt düştü ve Rus Kazaklarının Çardaklı boğazına
ilerlemeleri üzerine Erzincan’da tutunmak mümkün olamadı. 12
Temmuzda Muş bölgesinde 2. orduya karşı iki misli kuvvetle
başlayan rus taarruzları sonunda, eylül ortalarına kadar çok
çetin ve kanlı muharebeler cereyan etti. 2. Ordunun sağ kanadındaki
Bitlis-Muş cephesinde bulunan Mustafa Kemal Paşanın
(Atatürk) kumanda ettiği 16. kolordu, 2 ağustosta Ruslara
başarılı bir darbe indirdi ve Muş’u geri aldı. Böylece Hınıs’ta yolu
kesilen rus kuvvetleri, Bitlis ve Tatvan’da da durmayarak doğu
ve kuzeydoğuya doğru çekildiler, lojistik destek ve özellikle
yiyecek bütünlemesinde rastlanan güçlükler yüzünden bu başarı
daha ileriye götürülemedi. 1916 Yılı temmuz başından eylül
ortalarına kadar sürüp giden bu çetin savaşlardan sonra iki
taraf da yorgun düştü; eylülden itibaren mevkilerine yerleşerek
tahkimata başladılar. Bu savaşlarda Ruslar, 30 000, Türkler
ise, 20 000 kadar kayıp vermişti. 1916-1917 Kışı çok şiddetli geç DÜNYA
tiği için iki taraf da lojistik destek ve özellikle yiyecek bakımın- —
dan çok kritik duruma düştü. Bundan doğan açlık ve hastalık
da büyük kayıplara sebep oldu. İlkbaharda çıkan tifüs hastalığından
Ruslar 100 000 kayıp verdiler. Türklerin kaybı da
bunun üçte biri kadar oldu.