D ivân edebiyatında tür ve nazım şekli hep birbiriyle
karıştınlmıştır. T ür denilince yazılan m anzum enin veya
nesrin hangi konuda yazıldığı anlaşılmalıdır. Yani tür,
“ konu”dur, “ m evzu”dur. Şekil ise şiirin dış yapısına
hâkim olan fizikî hususiyetlerdir.
Klâsik T ürk edebiyatı (Divân edebiyatı)nda kullanı
lan dinî tasavvuf! ve ahlâkî nazım eser türlerini şöyle
sıralayabiliriz:
Vakanüvislik Kalemi: O sm anlIlarda vakanüvislik
Tevhid, m ünacaat, n a’t (kaside şeklinde); mevlid,
hilye, tercüme ve tefsirler, yüz ve kırk hadîs tercümeleri,
siyerler, M uham m ediye, maktel, mev’ize, EsmâülH
üsnâ şerhleri, kaside-i bürde tercümeleri ve fıkıh,
kelâm, akâid, tecvid.
Bunlardan başka, m ünferid hikâyeler, dinî, tasavvuf!,
ahlâkî ve “ nâm e” başlığı altında toplanan değişik
konulu, mesnevî nazım şekliyle yazılmış eser ve türler de
şunlardır:
Vakanüvislik Kalemi: O sm anlIlarda vakanüvislik
ismiyle resmi bir memuriyet ve kalemin kuruluşu onsekizinci
yüzyıl başında ortaya çıkar. Bu kalem devlet işlerine
ait verilen vesikaları tetkik ve kayd ederdi. İlk
meşhur vakanüvis tarihçi M ustafa N aim a Efendi’dir.
Mühimme Odası Kalemi: 1797 tarihinde çıkan nizam
nam e ile, divan veya beylikçi kalemlerindeki M ühim m e
Nüvislerin (yazanların), bir yerde çalışm alan için
mühim me odası veya m ühim m e kalemi kurulm uştur.
Divan-ı hüm ayun kalemlerinin şeflerine H acegân ve
bir kalemin en kıdemli m em uruna Halîfe denirdi.
Divan-ı Hümayun Defterleri
Divan-ı hüm ayunda çeşitli işler hakkında tutulm uş
pek çok defter bulunm aktadır. Bunların arasında en
önemlileri m ühim m e, ahkâm , tahvil, ruus, nam e, ahidnam
e defterleridir.
Mühimme Defterleri: Divan-ı hüm ayunun m untazam
an toplandığı zam anlarda her divan toplantısında
görüşülen siyasî, İçtimaî, malî, idari ve örfî kararların
kayıtlarını ihtiva eden defterlere m ühim m e defterleri
denirdi. D ivan toplantılarında zabıt tutm a usulü olm ayıp
görüşülen işin neticesi, yani karar sureti divan kâtipleri
tarafından ka)eme alınırdı. Bu karar suretini daha
sonra reisü’l-küttâp gözden geçirip tashih eder ve daha
sonra icap eden yere yazılır ve en son olarak Nişancı
tarafından hüküm veya ferm anın tuğrası çekilirdi.
Divan-ı hüm ayun işlerinin bab-ı âli’ye nakli sırasında
mühim m e defterleri de oraya taşınmıştır. Elde mevcut
m ühim m e defterleri onaltıncı yüzyıl ortalarından başlam
aktadır. M ühim m e defterleri de birkaç çeşittir. Biri
norm al divan görüşmelerine ait olan defterlerdir. Diğer
bir m ühim m e defteri de M ektum M ühim m e Defteri olup
adından da anlaşılacağı üzere gizli olarak yazılan
hüküm ve ferm anlan havidir. Bunlardan elde mevcut
ismiyle resmi bir memuriyet ve kalemin kuruluşu onsekizinci
yüzyıl başında ortaya çıkar. Bu kalem devlet işlerine
ait verilen vesikaları tetkik ve kayd ederdi. İlk
meşhur vakanüvis tarihçi M ustafa N aim a Efendi’dir.
Mühimme Odası Kalemi: 1797 tarihinde çıkan nizam
nam e ile, divan veya beylikçi kalemlerindeki M ühim m e
Nüvislerin (yazanların), bir yerde çalışm alan için
mühim me odası veya m ühim m e kalemi kurulm uştur.
Divan-ı hüm ayun kalemlerinin şeflerine H acegân ve
bir kalemin en kıdemli m em uruna Halîfe denirdi.
Divan-ı Hümayun Defterleri
Divan-ı hüm ayunda çeşitli işler hakkında tutulm uş
pek çok defter bulunm aktadır. Bunların arasında en
önemlileri m ühim m e, ahkâm , tahvil, ruus, nam e, ahidnam
e defterleridir.
Mühimme Defterleri: Divan-ı hüm ayunun m untazam
an toplandığı zam anlarda her divan toplantısında
görüşülen siyasî, İçtimaî, malî, idari ve örfî kararların
kayıtlarını ihtiva eden defterlere m ühim m e defterleri
denirdi. D ivan toplantılarında zabıt tutm a usulü olm ayıp
görüşülen işin neticesi, yani karar sureti divan kâtipleri
tarafından ka)eme alınırdı. Bu karar suretini daha
sonra reisü’l-küttâp gözden geçirip tashih eder ve daha
sonra icap eden yere yazılır ve en son olarak Nişancı
tarafından hüküm veya ferm anın tuğrası çekilirdi.
Divan-ı hüm ayun işlerinin bab-ı âli’ye nakli sırasında
mühim m e defterleri de oraya taşınmıştır. Elde mevcut
m ühim m e defterleri onaltıncı yüzyıl ortalarından başlam
aktadır. M ühim m e defterleri de birkaç çeşittir. Biri
norm al divan görüşmelerine ait olan defterlerdir. Diğer
bir m ühim m e defteri de M ektum M ühim m e Defteri olup
adından da anlaşılacağı üzere gizli olarak yazılan
hüküm ve ferm anlan havidir. Bunlardan elde mevcut
olanlar onsekizinci yüzyıldan başlam aktadır. Savaş
zam anlannda lâzım olan defterler sadrazam ve serdar-ı
ekrem ile beraber sefere gönderildiğinden, seferdeki
görüşmelere ait tutulan mühim me defterlerine O rdu
Mühimmesi denilmektedir. Sadrazam ın seferde bulunması
dolayısıyle devlet m erkezinde Rikab-ı H üm ayun
kaym akam ın başkanlığı altında toplanan divan veya
meclisteki görüşmelere ait tutulan defterlere “Rikab
Mühimmesi” ismi verilmiştir.
Ahkâm Defterleri: Bazan bir eyalete ve bazan m uhtelif
eyaletlere ait olarak tutulm uşlardır. Bu defterlerde
valilere, kadılara ve saireye hitaben yazılan hüküm ler
bulunm aktadır.
Tahvil Defterleri: Bu defterlerin pek çok çeşitleri vardır.
Tahvil muameleleri sadrazam ın emrine müteakip en
son olarak yapılırdı.
Ruus Defterleri: Ruus genellikle küçük memuriyet,
vazife veya mültezimlere o işin verildiğini gösteren tayin
vesikası olarak küçük berat şeklinde tarif edilmektedir.
Onaltıncı yüzyıl ruus defterlerinde büyük memuriyetlere
ait beratlar da bulunm aktadır. Ruus defterlerinin kadı
ruuslan, m ukataat ruusu, rikab ruusu, vakıf ruusu,
müderrislik ruusu ve zeamet ruusu gibi çeşitleri
bulunm aktadır.
Bu belli başlı defterlerin dışında pek çok divan-ı
hüm ayun defteri de bulunm aktadır.