EFES
Antik İyonya şehirlerinin en ünlüsü olan Efes’in (Efesos) kalıntıları İzmir’in Selçuk ilçesindedir. En parlak dönemini Roma çağında yaşayan Efes, Meryem Ana’nm ve Aziz Yuhanna’nm şehri olarak da Hıristiyan dünyasında özel bir yere sahiptir. Türk egemenliğine girdikten sonra «Ayasuluğ» adıyla Aydınoğulları beyliğinin merkezi olan şehir daha sonra önemini kaybetmiştir.
Yunan efsanelerine göre Atina kralı Kodros’un oğlu Androk-los’un kurduğu Efes, başlangıçta Küçük Menderes Irmağı’nm denize döküldüğü körfezin kıyısında, Pion Dağı’nın (Panayır Dağı) eteklerinde yer alıyordu. MÖ VI. yy ortalarında Efesliler, Kores-sos Körfezi’ndeki surlarla çevrili bu şehri terk edip Artemis Tapı-nağı’nm (Artemision) yakınına yerleştiler. İskender’in generallerinden Lisimahos MÖ 286-281 arasında şehri Koressos Dağı’nm (Bülbül Dağı) kuzey etekleriyle Pion Dağı’nın güney ve batı eteklerinde yeniden kurdurdu.
TARİH
Sistemli kazı ve araştırmalara karşın şehrin kuruluş tarihi ve kurucuları hakkında ipucu bulunabilmiş değildir. Tarihi boyunca çeşitli nedenlerle pek çok kez yer değiştiren Efes’in bir süre, Kar-yalılar ile Leleglerin yerleşim alanı olduğu bilinmektedir. St. Jean Bazilikası’nm yakınında yapılan kazılarda ortaya çıkartılan Mi-ken mezarları ve bu mezarlarda bulunan MÖ 1400-1300 arasına tarihlenen seramikler bölgede erken döneme ait bir yerleşimin varlığını düşündürmektedir. Ancak bugüne kadar herhangi bir veriye rastlanmamıştır.
MÖ VII. yy’a değin Androklos sülalesinden kralıarca yönetilen Efes, bu tarihten sonra halkın seçtiği tiran denilen diktatörlerce yönetilmeye başlandı. Ayrıca soylular arasından seçilmiş «küret» denilen bir meclis vardı. Aynı yüzyılda yoğunlaşan Kimmer saldırıları yeni yönetimin uğraşmak zorunda kaldığı en önemli sorundu. Kültürel açıdan parlak bir dönem olan MÖ VI. yy siyasal açıdan o ölçüde şanslı değildi. Birdenbire ortaya çıkan ve gittikçe güçlenen Lidya krallığı İyonya’ya saldırdı. MÖ VI. yy’m başındaki istila MÖ 546’ya kadar sürdü. Lidya yönetimi, halkı Artemis tapmağının yakınında yerleşmeye zorladı. Günümüzde bu yerleşmenin bulunduğu yer, Küçük Menderes Irmağı’nın getirdiği alüvyonlarla dolmuştur. MÖ 546’de Pers
kralı II. Keyhüsrev’e yenilen Lidya kralı sonunu hazırladı hem de Batı Anadolu ü; betti. SsAilet dışında tüm İyonya şehirler hirlerin kültürel, toplumsal ve siyasal yi etmediler. Efes bu dönemde de sanat ve. lüğünü korudu FersJere farşı gerçekle^ önemli rol oynamadı. Aynı şekilde İyonya i da pek fazla etkin değildi. Bu sebeple Persleı zararla atlattı. Attıke Delos Deniz Birliği’ne i ponnessos savaşları sırasında Atina ile Spart taraf c/eğişrirai. Persierin Anadolu’daki egenıı Büyük İskender’in ölümünden sonra Helenisti da el değiştirdi. Lisimahos’un yönetimindeyl Pion (Panayır) Dağı ile Koressos (Bülbül) dağl ve kralın eşi Arsinoe’nin onuruna Arsinoeia sonra Seleukos ve Ptolemaios krallıkları aras: ması, iktidar çatışmaları yüzünden zarar gö MÖ 188-133 arasında Bergama Krallığının kı den biriydi. MÖ 133’te vasiyet gereği Roma lmca, Asya eyaletinin ticaret merkezi haline g disi Roma yerine bir Kuzey Anadolu kralını, P dates’i destekleyince bedelini çok ağır ödedi. R la, Efes halkına efendinin kim olduğunu göste tonius ve Octavianus arasındaki taht savaşını tarafı destekledi. Şehre gelen Antonius ve Kİ büyük şölenler düzenledi. Ancak savaşı, dah; adıyla imparator olan Octavianus kazandı. İn on yılında konsüllük ve prokonsüllükle yönet daha sonra her yıl için seçilen valilerce yönetilir lilik merkezi Efes’ti. Bu önemli ayrıcalığı Efes MS I. yy’da, değişik Anadolu halklarından ins Mısırlı, Yunanlı, Romalıları barındıran, büyük, yapılarla donatılmış bir şehirdi. Aynı yüzyılda,, likle de Batı Anadolu’da başlayan kaynaşma ye: bercisiydi. Kudüs’te ortaya çıkan ve daha sonra ] ca çarmıha gerilen İsa’nın annesi Meryem v< Aziz Yuhanna MS 42’de Efes’e ulaştılar. Hıristi) için gezilere başladılar. MS 53 ’te bölgeye gelen / dolu’da üç yıl kaldı; Efes ve çevresindeki şehirle inançlı topluluk oluştu. 262’de Gotlar tarafındı Efes, bundan sonra bir daha eski görkemine ulaş
Ayasuluğ tepesinde, Aziz Yuhanna’nm mezarı kilisenin çevresinde yeni bir yerleşme oluştu. 431 yemana Bazilika sında toplanan konsil İsa’nınTaı olmadığını karara bağlamak amacındaydı. Hıris daki ilk bölünmelerin işaretleri Efes’te görüldü. X Aziz Yuhanna’nm onuruna Haghios Theologios Bizans döneminde önemini yitirdi. XIV. yy’da 1 rinde karşılarında neredeyse bir köy buldular. A; nemi Efes’in yeniden eski canlılığına kavuştuğu 1: var ki bu canlanma çok uzun süreli olamadı.
ANTİK EFES
Dünyanın Yedi Harikası’ndan biri olan Efes Ari nı bulmak isteyen İngiliz mühendis J.T. Wood an ki ilk kazıları gerçekleştirdi. Wood, 1869’daki kî surları izleyerek Magnesia kapısını buldu. Şehrin ; ki bu kapı, kutsal yolun gidip tekrar tapmağa geı taydı. Böylece tapmak alanını belirlemiş oldu. Ar sistemli çalışmalar İngiliz D.G. Hogarth tarafında tıldı. 1895’te, Avusturya Arkeoloji Enstitüsü ad dorf’un başlattığı kazı ve araştırmalar günümüzd mann tarafından sürdürülmektedir.
Bugüne ulaşabilen kalıntılar Helenistik, Roma, noğulları dönemlerindendir. Pion Koressos dağlaı resinde ve iki dağ arasındaki yapılar ızgara plan i rilmişlerdir. Strabon’un, MÖ III. yy’da Lisimahos tırıldığmı söylediği Helenistik surlardan tepeleri] kalıntılar görülmektedir. Efes’in her yerinden gör Helenistik Dönem’e tarihlenir ve surların sona ere ken Hıristiyanlık dönemine tarihlenen surlar ise 1 çip, stadyum ve Vedius Gimnazyumunu da için inmektedir. St. Jean Kilisesi nin kuzeyinde Bizaı Aydınoğullarınca onarılmış bir kale yer alır. Çevı km olan kalenin 15 burcu vardır. MÖ III. yy’da y; Vespasianus döneminde (69-79) üç girişi olan anı line getirilen, şehrin güneybatısında, Magnesia’y; rindeki Magnesia kapısı Mermer Cadde’ye geçit’