ELMAS i. (yun. adamas’tan ar. ve fars. elmas).
Miner. Genellikle renksiz ve saydam
olarak bulunan billûrlaşmış saf karbon.
(Çok sert, fakat kolay kırılır bir taş olan
elmas .tıraş edildikten sonra kuyumculukta
kıymetli taş olarak, sanayide kayaların delinmesinde
ve taşlama taşlarının perdahlanmasında
kullanılır.) Mücevher
olarak kullanılan saydam kıymetli taş:
Keşfet bakalım; küpe, yüzük, elmas, hiçbiri
değil (R.N. Güntekin). [Bk. ansíkl.] I
Cam kesmeğe yarayan ucu elmaslı keski. |
Kadın adı. || Düzgün elmas, düzgün yüzliı
kristaller halinde billûrlaşmış ham elmas.
|| Rosa elmas, üstü façetalı olarak traş
edilmiş, altı ise düz bırakılmış elmas. (Bu
teknik 1520’ye doğru ortaya çıktı.) || Savoie
elması, siyah veya koyu kahverengi elmas. Sentetik elmas.Tabiî elmas,
veya sanayi elması, rengi, biçimi veya kusurları
yüzünden kuyumculukta kullanılmayan,
tıraş edilerek veya doğal haliyle delme
makinelerimde kullanılan elmas. || Temiz
ham elmas, kendiliğinden düzgün ve
parlak elmas.
♦ Sıf. Elmasla süslenmiş: Elmas bilezik.
|| Mec. Çok değerli, üstün nitelikli: Sizin
elmas ruhunuz bir kuyumcu eline düşmemiş
— dey. Elmas gibi, çok temiz ve değerli:
Elmas gibi kalbi var.
— Esk. Elmas-nisar, elmas saçan. || Elmas
-pâre, elmas parçası, çok güzel. || Elmas-rîze,
elmas kırıntısı.
— G. santl. Elmas biçimi yontma, taşlan,
kristali, çeşitli eşyayı façeta biçimi yüzeyler
halinde yontma şekli. || Elmas uçları,
Roma anıtlarında, taç kapının taçkemer üstünü
ve dış kornişlerin kabartılarını süsleyen
motif. (Gotik devirde fazla kullanılmayan
bu süsleme motifi, Rönesansta ve
klasik çağda yeniden ortaya çıktı.)
— Kim. Yontulmuş elmas.
— Kuyumc. Bk. ansîkl. ||n Elmas tozu, elmas
kırıntıları ve bitkisel yağların karışmasından
meydana gelen ve elmasın, çok ender
olarak da başka değerli taşların yontulmasında,
kesilmesinde ve parlatılmasında
kullanılan madde.
— Metal. Döküm parçalarının yüzeyinde elmastaki
kireçlenmeler gibi, özellikle soğuk,
sert bir damladan meydana gelen ve
işlemeyi güçleştiren kusur: Fosforlu dökme
demirdeki elmaslarda çok yüksek oranda
fosfor vardır.
—
— Teknol. Cam kesmekte kullanılan aynacı
ve camcı âleti; eskiden bir sapa takılmış
bir elmas parçasından meydana gelirdi, fakat
günümüzde bir eksen etrafında dönen
madenî küçük bir dişliden yapılır. || Biley
ve taşlama taşlarının düzeltilmesinde kullanılan
bir çelik parçasının ucuna takılmış
elmas parçasından meydana gelen âlet. ||
Elmas tutucu, taşlama taşlarının düzeltilmesinde,
bronz, pirinç veya alüminyum parçalarının
taşlamasında kullanılan elmasın
takıldığı madenî sap.
— Miner. Elmas yoğunluğu 3,5 olan
saf karbondur, kübik sistemde billûrlaşır.
Elmasın yüzü genellikle çiziklidir
Saydam ve renksiz olmakla beraber, bazen
sarı veya sarımtırak, nadiren de başka renklerde
elmasa rastlanır. Dört tane oktaedrik
dilinimi vardır. Mohs ölçeğine göre sertlik
derecesi 10’dur. ‘
Tabiatta üç çeşit elmas vardır: adî elmas
veya renksiz. elmas, değerli taşların en Önemlisidir;bu elması parlatmağa yarayan
eğri yüzlü kaba elmas delici makinelerde en
sert kayaları delmekte kullanılan kara elmas
(karbonado)’, bu elmas bazen yumruk
büyüklüğünde olur. En ünlü elmas yatakları’
Hindistan, Brezilya ve Kap’tadır. Hindistan
ve Brezilya’dakiler hemen hemen tükenmiştir.
Elmas en çok alüvyonlarda bulunur (Brezilya’dakiler
gibi). Bununla beraber bu ülkede
şistlerin çürümesi sonucu meydana gelen
killi arazide de elmas tiulunur. Borneo’da
pegmatit içinde de rastlanmıştır. Kap
elmaslarına volkan bacalarında, mavi oyuk
(kimberlit) adı verilen oyuklarda rastlanır.
• Sentetik elmas sanayii, 1955’teri itibaren
önceleri A.B.D.’de, sonra da başka memleketlerde
gelişti. Birkaç saat süren üretim
işlemi 30 000 atmosferlik basınç altında ve
3 000 °C sesötesi cihazlar ve katalizörlerden
de yararlanılabilir.
General Electric firmasının kullandığı cihazın
üçgen prizma şeklinde bir oyuğu vardır.
Prizmanın yüzleri tungstenden yapılmış,
uçları üçgen şeklinde olan ve hidrolik preslerle
idare edilen bir silindirle sıkıştırılır.
Sıkıştırılacak parça, aynı zamanda ısıtıcî
direnç vazifesi gören bir tüpe yerleştirilir.
Basınç odası talka benzeyen ve basıncı ileten
pirofilitle doldurulur.
Elde edilen elmas billûrlarının rengi genellikle
koyu, boyutları küçük olur, maliyeti
ise tabiî elmasınkinden düşük değildir. Fakat
üstün bir aşındırma gücüne sahip olduğu
için değirmen taşı, elmas ağızlı testere, vida
haddesi v.b. gibi araçların yapımında
kullanılır.