ENLEM

ENLEM i. (eri>enlemek’ten en-le-m). Coğ.
Yeni. Bir yerin ekvatora olan uzaklığı bakımından
konumu. Esk. Arz dairesi. || Enlem
farkı, hareket Ve varış noktalarından
geçen enlem ve boylamlar arasındaki fark.
|| Enlem tümleri, bir yerin yarı küre kutbuyle,
bu yerin başucu arasındaki açısal
uzaklık.
— Astron., Coğ. ve Denize. Belli bir yerin
veya bir yıldızın, karşılaştırma düzlemi olarak
alınan bir ekvator düzlemine dik olan
açısal uzaklığı 0° ile +90° arasında
kuzeye doğrü pozitiftir. (Yeryüzündeki bir
nokta veya gökcismi söz konusu olduğu
zaman, bu nicelik küresel koordinatların
çeşitli sistemlerine de uygundur). || Enlem
dairesi, gözönüne alınan sistemde, ekvatora
paralel olan ve aynı enlemin bütün noktalarından
geçen gök küresinin küçük dairesi.
|| Alçak enlemler, gözönüne alınan
sistemde ekvatora yakın enlemler. j| Artan
enlem, «Mercator* değişkeni» denilen bir
fonksiyon ile cebirsel olarak tanımlanan ve
uygun küresel şekiller kullanıldığında küresel
enlemin yerine alman nicelik. || Astronomi
erüêmi, Yer’in günlük hareketinin
dönme ekseninin normali olarak tanımlanan
gök ekvatoru düzlemi ile bir yerin düşeyi
(çekül doğrultusu) arasındaki açı. H Bir
gökcisminin tutulum enlemi, gerek Güneş’in
merkezinde (günmerkezli enlem), gerek Yér’in
merkezinde (yermerkezli enlem) bulunan bir
gözlemciye göre, ‘ bir gökcisminin tutulum*
düzlemine olan açısal uzaklığı. || Bir noktanın
geodezik enlemi, Yer’i göstermek için
tasarlanan matematik yüzeyin (genellikle bu
yüzey hafifçe basıklaşmış dönel bir elipsoittir)
o noktadaki normali ile ekvator düzlemi
arasında açı. || Bir noktanın yermerkezli
enlemi, elipsoit olarak kabul edilen
Yer’in merkeziyle bu noktayı birleştiren
doğrunun, ekvator düzlemiyle yaptığı açı. ||
Bif yerin coğrafî enlemi, ekvator düzlemi
ile bu yerin düşeyinin yaptığı ve meridyen
boyunca derece’ olarak ölçülen açı. (Yer, küre
olarak kabul edildiği zaman özellikle bu
deyim kulanılır.) || Gökada enlemit gökada
dişındaki bir gökcisminin, milletlerarası
bir anlaşma ile tanımlanan gökada düzlemine olan açısal uzaklığı. || İndirgenmiş
enlem, Yer bir elipsoit olarak tasarlandığında,
elipsin belli bir noktadaki asal dairesinin
yarıçapı ile ekvator arasındaki açı. ||
Orta enlemler, dönence ve kutup daireleri
arasında kalan enlemler. [| Uygun veya izometrik
enlem, Yer küresel değil de elipsoit
olarak düşünüldüğünde, artan enlem kavramının
genellemesi. || Yüksek enlemler, gözönüne
alınan sistemde, kutuplara yakın enlemler.
— Astron., Coğ. ve Denize. Günlük
hareketin dönme ekseniyle gök ekvatorundan
meydana gelen bir sistem içinde, bir gökcisminin
konumunu belirlerken enlem yerine,
aşağı yukarı sabit bir değer olan yükselim
deyimi kullanılır. Aslında homogen
olmayan elipsoit biçimindeki Yer için, noktanın
geodezi enlemi ile astronomi enlemi
arasında bir benzerlik yoktur. Birincisi,
Yer’in iç yapısı ve biçimi hakkındaki varsayımlara
bağlı olan fiziksel bir yeridir.
•İkincisi, haritaların hazırlanması ve nirengi
hesapları için anlaşmalı matematik
bir yüzeye göre tanımlanmıştır, iki değer
arasındaki sapma, düşeyin sapması denen
bir açının kuzey-güney bileşkesini meydana
getirir. Yerin astronomi enlemlerini belirleme
yöntemlerinin hemen, hepsi, koordinatları
(açılım ve yükselim) bilinen yıldızların
yüksekliklerinin ölçülmesine (doğ-,
rudan doğruya veya dolaylı olarak) dayanır.
Eğer bu yükseklik, yıldızın meridyenden
geçtiği anda ölçülürse, enlem, yıldızın
yükselimiyle ölçülmüş meridyen yüksekliğinin
toplamına veya farkına eşittir. Bu nicelik,
meridyeni geçişten önce ve sonra çok
az değişir. Aynı şekilde dolay kutupsal meridyen
yükseklikleri de gözlenebilir; ancak
gözlem sonuçlarında düzeltmeler yapniak
gereklidir. Bazı hallerde, gözlemin yöresel
zamanı ancak birkaç saniye’ önceden bilinebilir.
Eğer gözlemler meridyen dışında
yapılıyorsa, problem iki bilinmeyenli bir
problem olarak düşünülmelidir: enlem ve
gözlemin tam yöresel gözlem zamanı veya
gözlem sırasında kullanılan kronometrenin
tam düzeltilmesi. Yükseklik doğruları* metodu
denen bir metoda karşılık olan grafiksel
çözüm, genellikle denizcilik ve havacılıkta
kullanılır. Bu durumda, kabul edilebilir
bir çözüm elde edebilmek için, en az
iki yıldızın gözlenmesi gereklidir/ Genellikle,
başucu uzaklığı iyice tespit edilmiş
fakat değeri pek doğru olmayan bir âlet
kullanılır. O zaman problem, (eşit yük-\
seklikler denen yöntem), art arda en az
üç yıldızın gözlenmesini gerektiren üç bilinmeyenli
bir problem olur. Bu yöntemin
kullanılmasında en uygun âlet prizmalı
astrolop’tur. Yukarıda açıklanan genel metotların
değişik biçimleri olan daha pek çok
metot vardır: enlemimizde, gecenin herhangi
bir saatinde kutbun gözlemi ile yapılacak
yanlışlık en çok 1° olur; kutup dolaysal bir
yıldızın 12 saat ara ile meridyenden iki.
geçişinin (altgeçiş ve üstgeçiş) gözlemleri
yapılabilir. Bu metot az kullanılır ve her
iki geçişin kırılma düzeltmeleri değişik olur.