Guatemala

Orta Amerika’da ülke. Orta Amerika’nın en kalabalık
ülkesi olan Guatemala, kuzeyde ve batıda Meksika, güneydoğuda Salvador ve Honduras, doğuda Belize ve Antil denizi, güneyde Büyük Okyanus’la sınırlıdır. Büyük Maya uygarlığının bir parçası, daha sonra da bir İspanyol sömürgesi olan Guatemala, bağımsızlığa kavuşmasından sonraki tarihinin büyük bölümünde az sayıda zengin toprak sahibiyle işbirliği yapan askerî diktatörler tarafından yönetilmiştir. Toprak mülkiyeti sistemi ve gelir dağılımı bakımından korkunç bir eşitsizliğin egemen olduğu ülkede, kırsal kesimde gerillaların, kentlerde solcu ve sağcıların yıllar süren şiddet eylemlerinden sonra, 1986’da, onaltı yıllık askerî yönetimin ardından ilk sivil hükümet kurulmuştur.
ÜLKE VE NÜFUS
Güney yarısının büyük kesimi dağlar ve yaylalarla kaplı olan Guatemala’da, Büyük Okyanus ve Antil denizi kıyıları düzlüktür. Guatemala komşusu Belize topraklarının aşağı yukarı tümünde uzun süre hak iddia ettikten sonra, 1983’te hak iddialarını Belize’nin en güney kısmıyla sınırlamıştır: Böylece Atlas okyanusuna ulaşmayı amaç almaktadır.
Nüfusun büyük çoğunluğu ve aralarında başkent Guatemala Ciudad’ın da bulunduğu başlıca kentler, güneydeki dağlık, dönem dönem depremlerle sarsılan bölgededir. Ülkenin en yüksek noktası Madre dağlarının uzantısı olan dağlardaki Tajumulco dağında yükselti 4 223 m’yi bulur. Kuzey kesimi, seyrek nüfuslu tropikal bir ova bölgesi olan Peten ilinden oluşur. Ortalama sıcaklıklar 13 °C-28 °C arasında değişir; yıllık ortalama yağış yüksek kesimlerde 2 030 mm, doğudaysa 1 000 mm kadardır.
Halkın yaklaşık % 50’si Mayaların soyundan gelen Kızılderililerden, geri kalanı melezlerden (Kızılderililer ile Avrupa kökenlilerin karışımı) ve batılılaşmış Mayalardan (“Ladino”lar) oluşur. Mayalar,20’yi aşkın dil konuşurlar (çoğu da İspanyolca bilmez).
EKONOMİ
Kahvenin ülkeye getirildiği XIX. yy. sonuna kadar, halkın büyük bölümünün geçinecek kadar tarımla uğraştığı Guatemala’da, kahve yetiştiriciliği çok geçmeden başlıca ekonomik etkinlik haline geldi. ABD şirketi United Fruit’un XX. yy. başlarında geniş alanlarda yetiştirmeye başladığı muz, ekonomide başlıca ürün olarak kahvenin yerini alırken, United Fruit da bu sayede ülkenin dış ticaretinin büyük bölümünü, tek demiryolu hat-
GUATEMALA 379
Mi
GUATEMALA CUMHURİYETİ
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 108 889 km2. Başkenti ve en büyük kenti: Guatemala ¡Ciudad (1 057 210 nüf.; 1990 tah.).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1990 tah.): 9 200 000 ; nüfus yoğunluğu: Km2/ye 84,5 kişi. Nüfus dağılımı (1990): Kentlerde % 40; kırsal kesimde % 60. Yıllık nüfus artış hızı (1989): % 2,4. Resmîdili: İspanyolca. Başlıca dinler: Katolik, protestan.
EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1990): Yetişkin nüfusun % 50’si. Üniversite sayısı (1988): 5. Hastane yatak sayısı (1985): 9 575. Hekim sayısı (1984): 3 544. Ortalama ömür (1989): Kadınlarda — 63; erkeklerde — 59. Bebek ölüm oranı (1989): 1 000 canlı doğumda 64.
EKONOMİ. GSMH (1989 tah.): 10,8 milyar dolar; kişi başına ulusal gelir 1 185 dolar. Etkin nüfus dağılımı (1986-87): Tarım — % 50; sanayi —% 15; ticaret — % 13; devlet görevlileri —,% 14. Dış ticaret (1988): Dışalım 1,5 milyar dolar; dışsatım 1,1 milyar dolar; ticaret yaptığı başlıca ülkeler: ABD, Almanya, Meksika, Salvador. Para birimi: 1 guetzal = 100 centavo.
YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Millet Meclisi. Yönetim bölümlenmesi; 8 bölge, 22 yönetim bölgesi.
ULAŞIM. Demiryolları (1987): Toplam 903 km. Karayolları (1986): Toplam 17 300 km. Başlıca limanları: 4. Başlıca havaalanları: 4.
tını ve başlıca liman Puerto Barrios’u denetiminde tuttu. İkinci Dünya Savaşindan sonra, demiryoluna paralel bir karayolu yapılıp, kısa süre sonra da United Fruit’un muz işletmeleri devletleştirildi. Bunun üstüne kahve, yeniden ülkenin başlıca dışsatım ürünü haline geldi.
1960 yıllarından başlayarak Guatemala, Orta Amerika’da sanayinin en çok geliştiği ülkelerden birine dönüşmekle birlikte, Orta Amerika pazarının 1982’deki çöküşü, sanayiyi olumsuz yönde etkilemiş ve dış ticarette büyük bir açığa neden olmuştur.
Peten’deki büyük petrol ve nikel yataklarının 1970 yıllarından bu yana işletilmesine karşın, ülkenin dış ticaret bilançosu sürekli açık vermektedir. İç huzursuzluklar ve hükümetin uygulamaya koyduğu kemerleri sıkma önlemleri de, yaşama düzeyinin önemli ölçüde düşmesine yol. açmıştır.
TARİH VE DEVLET YAPISI
Tikal ve Uaxactun’daki Mayalar döneminden kalma görkemli yıkıntılardan ve Nakbe yakınındaki El Mira-dor’da da yakın dönemde ortaya çıkarılan yeni arkeoloji buluntularından, Mayaların İ.Ö. 600 dolaylarında parlak bir uygarlık geliştirdikleri anlaşılan günümüzdeki Guatemala toprakları, 1523-24’te İspanyollar tarafından istila edildi ve Pedro de Alvarado, o dönemde Orta Amerika’nın büyük bölümünü içeren, Guatemala eyaletinin genel valiliğine atandı. 1821 ‘de İspanya’dan bağımsızlığını elde eden ve 1824’te Orta Amerika Fede-rasyonu’na katılan Guatemala, federasyonun 1838’de çökmesiyle 1839’da bağımsız bir ülke oldu. İkinci Dünya Savaşina kadar ülkeyi yöneten “Caudillo”lardan (askerî diktatör) Justo Rufino Barrilos, 1873-85 arasında cumhurbaşkanlığı yapıp, kiliseye karşı geniş kapsamlı yasalar çıkararak, kahve sanayisinin başlamasını destekledi.
Caudillolar yönetimi döneminin 1944’te sona ermesinden ve geçici bir rejimden sonra, 1945’te cumhurbaşkanlığına seçilen )uan Jose Arevalo 10 yıllık bir temel reformlar dönemi başlattı. Yeni bir anayasa, bir çalışma yasası ve demokratik bir yönetim yürürlüğe kondu. 1951’de Arevalo’nun yerini alan albay Jacobo Ar-berız Guzman, solcu bir rejim başlatıp, kıyıya ulaşan bir

Guatemala Ciudad
Çizimde, kırmızı dikdörtgenlerle Guatemala’nın başkenti Guatemala Ciudad’da aylık sıcaklık ortalamaları, mavi dikdörtgenlerle de aylık yağış ortalamaları verilmiştir. Tropikal bölgede bulunmasına karşın, Guatemala Ciudad’da yükselti (1 480 m) nedeniyle, bütün yıl boyunca sıcaklıklar ılımlıdır.
anayol yaptırarak, geniş kapsamlı bir toprak reformu uygulamaya koyulunca, güçlü United Fruit Şirketi nin çıkarlarını baltaladı.
1954’te Carlos Castillo Armas’ın yönetiminde, ABD’nin desteklediği bir darbeyle Arbenz Guzman’ın devrilmesinden sonraki 30 yıl boyunca, ülke aşağı yukarı sürekli olarak askerler tarafından yönetildi. Arevalo ve Arbenz Guzman’ın reformlarının çoğu, bu arada toprak reformu ve iş yasalarının büyük bölümü yürürlükten kaldırıldı. Çoğb sivil onbinlerce GuatemalalI, siyasal şiddet olaylarında canını yitirdi. 1980 yıllarının başında, solcu gerillalara verilen desteği engellemek amacıyla, bir milyonu aşkın Kızılderili köylü, ordunun yönetimindeki “model köyler”de toplandı ve sivil savunma kuruluşunda görev almaya zorlandı.
1982’de yeni bir askerî darbeyle iktidara gelen cumhurbaşkanı Efrain Rios Montt, aşırı sert bir baskı rejimi uygulamaya koyduysa da, 1983’te tuğgeneral Oscar Humberto Mejia Victores tarafından devrildi. Victo-res’in demokratik yönetime geri dönüş sürecini başlatmasıyla, 1984’te seçilen Kurucu Meclis, tek meclisli bir parlamento ile bir cumhurbaşkanının 5’er yıl için genel oy sistemiyle seçilmelerini, insan haklarına saygı gösterilmesini, askerlerin siyasete karışmalarına son verilmesini öngören yeni bir Anayasa hazırladı. 1985 te yapılan seçimlerde cumhurbaşkanlığına seçilen Hıristiyan Demokrat Parti adayı Marco Vinicio Cerezo Arevalo, 15 Ocak 1986’da göreve başladı. Ama ordudaki ve
özel sektördeki tutucuların engellemeleri nedeniyle, uygulamak istediği reformları yürürlüğe koymakta büyük sıkıntılarla karşılaştı. Bu arada, siyasal terör eylemleri arttı ve halkın sivil bir yönetimin yolsuzluklara ve insan haklarının kötüye kullanılmasına son verebileceğine olan güveni sarsılmaya başladı. Ocak 1991’de yapı-
Guatemala’nın güneybatı kesimindeki Antigua, Agua yanardağının (arka planda) patlayarak yönetim merkezi olan yakınındaki Ciudad Vieja’yı yıkmasından sonra,
1542’de Ispanya’nın Orta Amerika sömürgesinin başkenti olmuş, başkent 1776’da Guatemala Ciudad’a aktarılmıştır.
lan yeni başkanlık seçimlerinde tutucu bir mühendis olan Jorge Serrano Elias, oyların yalnızca yarısını alarak cumhurbaşkanlığına seçildi. 25 Mayıs 1993’te Serra-no’nun Anayasâ’yı askıya alıp, Meclis’i dağıtarak, ülkenin devletteki yozlaşmayı önleyecek yeni bir Anayasa hazırlanıncaya kadar kararnamelerle yönetileceğini açıklamasının ardından, 4 Haziran 1993’te ordu, Eli-as’ın görevden alındığını açıkladı. Elias’ın yardımcısı Gustavo Espino devlet başkanlığını üstlendiyse de, siyasal partilerin karşı çıkmaları sonucunda, çekildiğini açıkladı ve Guatemala Parlamentosu, insan hakları savcısı Ramiro De Leon Carpio’yu, Ocak 1996’ya kadar görevde kalması koşuluyla cumhurbaşkanlığına seçti.
guatr _
Tiroyit bezinin boyunda şişlik yaratacak ölçüde büyümesi. Tiroyit hormonlarının en önemli bileşenlerinden olan iyodun eksikliği, tiroyit bezini bu eksikliği gidermek için büyümeye yöneltir. Toprağın çok az iyot içerdiği yörelerde yaşayan insan ve hayvanlarda görülen guatrı önlemek için, yemek tuzu iyot eklenerek satılır. Gözfırlaklığına (egzoftalmi) yol açan ciddi bir hastalık olan Basedow hastalığı sırasında görülen guatrsa, genellikle, söz konusu hastalığın tedavisi gereği, tiroyit bezinin ameliyatla çıkarılmasını gerektirir.
Guayaquil__
Ekvador’da kent. Guayas ırmağı kıyısında, Guayaquil körfezinden 65 km kadar içerde yeralan, Ekvador’un en büyük kenti ve başlıca limanı olan Guayaquil’in (ya da Santiago de Guayaquil) nüfusu 1 475 118’dir. Liman işlevlerinin yanı sıra, önemli bir sanayi (dokuma ve çimento sanayileri, vb.) ve öğretim (iki üniversite) merkezidir.
1535’te İspanyol Sebastian de Benalcazar ve askerleri tarafından kurulan Guayaquil, yüzyıllar boyunca korsan saldırıları, yangınlar ve depremlerden büyük zarar görmüş, 1822’de Simon Bolivar ile Jose de San Martin arasındaki tarihsel görüşme kentte yapılmıştır.
Gubari_
Türk hattat ve şairi (Akşehir ?-Mekke 1566). Öğrenimini İstanbul’da tamamlayan Gubari (asıl adı Şeyh Abdurrahman Efendidir), Nakşibendi tarikatına girerek, Şeyh Abdüllatif Efendiden hilafet aldıktan sonra Hicaz’a gitti. İstanbul’a dönünce Bayezit ll’nin oğullarından Orhan’ın hocalığına getirildi. Kanuni Sultan Süleyman tarafından Hicaz’a giden kafileye kadı atanıp, Mekke’de öldü.
Başlıca yapıtları: Süleymanname (Kanuni dönemi olaylarını anlatan Farsça yapıt), iKâbename (Kâbe’yi öven bir manzume), Yusuf ve Züleyha.