Guboğlu, Mihail

Romen türkologu ve tarihçisi (Ceadar Lunga 1911-İstanbul 1989). Gagavuz Yaş Üniversitesinde (1940), Bükreş’te kurulan Balkanoloji Enstitüsü’nde (1945), Tarih Enstitüsü’nde ve Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Enstitüsü’nde çalışan Mihail Guboğlu, Türk belgelerine ilişkin araştırmalarını Sofya (1958-1967) ve İstanbul’da (1966, 1968; 1969-1970) yürüttü. Ankara’daki VII. Türk Tarih Kongresi’ne katıldı (1970).
Başlıca yapıtları: Dimitrie Cantemirsi İstoria İmperi-
GUDERİAN, HEİNZ 381
ului Otoman (Dimitrie Candemir ve Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 1957), Catalogul Documentelor Turceşti (Türk Belgeleri Katalogu, 1960-1965).
Gucerat____
Hindistan’ın batı kesiminde eyalet. Umman denizi kıyısında yeralan, kuzeybatıda Pakistan topraklarıyla sınırlı olan Gucerat’ın yüzölçümü 196 020 km2, nüfusu 41 174 393, merkezi Gandhinagar kentidir.
Tapti, Narmada, Mahi ve Sabarmati ırmaklarının suladığı güney kesimindeki verimli ovada buğday, darı, pamuk, tütün yetiştirilen eyaletin, batı kesimindeki Kat-hiavar yarımadası çoraktır. Kuzeybatıda Kuş dağları, basamak basamak alçalarak, Hindistan çölüne açılır. Ahmedabad, Baroda, Surat, vb. kentlerde sanayi önemli ölçüde gelişmiştir: Ağır sanayi, dokuma ve kimya sanayileri.
İ.Ö. III. ve II. binyıllardaki İndus uygarlığının kalıntılarının bulunduğu Gucerat’ta, ilk gerçek Hintli sülale sayılan Maurya sülalesi, İ.Ö. III. yy.-İ.S. II. yy. arasında egemenliği elinde tuttu. IV.-V. yy’larda Gupta sülalesinin egemenliğine giren Gucerat topraklarında, V.-XIII. yy. arasındaki Anhilvada Krallığı döneminde caynacılık yayıldı. 1233’te Delhi Sultaniığı’nın egemenliğine giren, 1401’de bağımsız bir sultanlığa dönüşen Gucerat, 1572’deTürk-Moğolİmparatorluğu’na bağlandı. XVIII. yy. başında Maratta Krallığina katılıp, 1878’de İngiliz-ler tarafından işgal edildi. Bağımsızlıktan (1947) sonra Bombay eyaletinin bir bölümünü oluşturup, 1960’ta bir eyalete dönüştürüldü.
Gucerat dili: Bk. hİnt-İran dîllerİ.
Guderian, Heinz__
Alman subayı (Kulm an der Weichsel [günümüzde Chelmno] 1888-Schwangau, Bavyera 1954). Birinci Dünya Savaşina katılan Heinz Guderian, savaştan sonra zırhlı araçlar, özellikle de tanklar konusunda uzmanlaştı. Generalliğe yükselip, toplu saldırı yapabilecek bağımsız bir tank sınıfının (Panzerwaffe) kurulmasını sağladı (1935). Polonya (1939), Fransa (1940) ve Rusya’da (1941) savaştı. Moskova bozgunu üstüne görevden alınıp, bir süre sonra Zırhlı Birlikler müfettişliğine (1943), Kara Kuvvetleri Kurmay başkanlığına atandı (Temmuz
1944). Müttefiklere tutsak düştüyse de, hemen serbest
382 GUERCİNO, ¡L
bırakılıp, Bavyera’ya çekilerek, tank sınıfı, Avrupa savunması, Almanya’nın yeniden silahlanması konularında kitaplar yazdı.
Guercino, İl_
İtalyan ressamı (Cento, Bologna yakını 1591-Bologna 1666). Lakabı şaşı olmasından kaynaklanan (“İl Guercino” İtalyanca “şaşı” demektir) İl Guercino (asıl adı Giovanni Francesco Barbieri’dir), Venedik’e yolculuklar yapıp, Bologna’daki Carracci Akademisi’nde öğrenim görerek, 30 yaşında, Roma’daki Ludovisi villasının tavanlarını süslemekle görevlendirildi ve ünlü Şafak freskini gerçekleştirdi (1621-1623). Cento’da Panini villasını da fresklerle süsleyip, Bolognalı resim ustası Guido Reni’nin ölümü üstüne Bologna’ya göçerek, Reni’nin klasisizmi etkisinde tablolar yaptı.
G uericke, Otto von_
Alman fizikçisi (Magdeburg 1602-Hamburg 1686). Almanya’nın büyük üniversitelerinde öğrenim gören Otto von Guericke, sonra, Fransa ve İngiltere’ye yolculuklar yaptı. Magdeburg belediye başkanlığında bulu-
nup (1646-1676), bilimle etkin biçimde ilgilenmeye ancak elli yaşına doğru başladı (çağının bilimsel sorunlarla ilgili bütün yapıtlarını okumuş, Kopernik’in astronomi sistemi üstüne uzun uzun düşünmüştü). Cennet ve cehennemin konumları üstüne düşünürken, boşluk sorununa vardı: Önce ters çevrilmiş bir fıçıdaki havayı bir şırıngayla çekerek boş bir uzam elde etmeye uğraştı; sonra, şırıngayı çalıştırmanın güçlüğünü görerek, ilk hava boşaltma makinesini buldu. 1654’te Regensburg diyeti önünde Magdeburg yarıküreleri deneyiyle atmosfer basıncını açıkladı (birbirine yapıştırılmış ve içindeki hava boşaltılmış iki küre, ancak iki yandan sekizer atla çekilince açılabiliyordu). Sonra, elektrik üreten, ilk makineyi yaptı (bir çubuğa geçirilmiş kükürt toparlağı, büyük bir hızla döndürülebiliyor ve elle sürtülünce elektrik yüklenerek kıvılcımlar saçıyordu). Astronomi alanında da çalışmalar yaparak, bir kuyrukluyıldızın belli bir süre sonra yeniden görüleceğini ilk haber veren bilginler arasında yer aldı. Havanın doğası, yanma ve solunumdaki rolü, sürtünmeyle elektrik yüklenen cisimlerin çekim gücü üstüne oldukça doğru genel görüşler ileri sürdü.
Başlıca yapıtı: Experimenta Nova ut Vocantur Mag-deburgica da Vacuo Spatio (Uzay Boşluğu Üstüne
‘ün
■T
İtalyan barok ressamı İl Guercino1nun İranlı Genç Kız adlı tablosu.
GUİLLAUME, CHARLES ÉDOUARD 383
Magdeburg Yeni Deneyi, 1672).
G uérin, Maurice de_
Fransız yazarı (Albi yakınlarında Çayla şatosu 1810-ay.y. 1839). İtalyan kökenli soylu bir ailenin oğlu olan Maurice de Guérin, Tours ve Paris’te öğrenim gördü. Beş yıllık bir bohem yaşamından sonra Dinan yakınlarına çekildi. Bretagne’da bir arkadaşının eşine âşık olup, sevgilisi 1835’te ölünce, en iyi şiirlerinden ikisini (Le Centaure [Kentauros 1835]; La Bacchante [Bakkha,
1836]) yazdı. 1835 yılı sonunda Paris’e dönerek Stanislas Koleji’nde öğretmenliğe başladı. Günlüğü (Journal) ve mektupları (Lettres) ölümünden sonra yayınlandı.
Guesclin, Bertrand du_
Fransız subayı (Dinan yakını 1320’ye d.-Auvergne 1380). Bretagne veraset savaşları sırasında Bloislı Char-les’ın buyruğunda çarpışan Bertrand du Guesclin, 1350 yıllarının sonunda Fransa kralının hizmetine geçti. Mayıs 1369’da Kari V’e karşı, Normandiya’da Cocherel Savaşinı kazandı. 1370’te saray nazırlığına getirildi.
Guevara, Che_
Arjantinli devrimci (Rosario 1928-Valle Grande, Bolivya 1967). Tıp öğrenimini tamamlayan (1953) Che Guevara (asıl adı Ernesto Guevara’dır), Bolivya tarım reformunu inceledi. Guatemala’da Arbenz hükümetini destekleyip (1954), Arbenz hükümeti devrilince Meksika’ya giderek, Fidel Castro ve Raul Castro’yla tanıştı. Küba direnme örgütüne katılıp (1956), Castro’nun yanında Küba’ya çıkarak, devrimci birliklerin başında Ha-vana’ya girdi (Kasım 1959) ve Küba uyruğuna geçti. Ekonomi ve Sanayi bakanlığına getirilip, planlamanın örgütlenmesine önemli katkılarda bulunduktan sonra, siyasetten çekildi (1965). Devrim hareketlerinin geliştiği ülkelerde gezilere çıkıp, Afrika, Asya, Latin Amerika
Latin Amerikalı devrimci ve devrim kuramcısı Che Guevara (sağda) daha Meksika’da olduğu sırada Fidel Castro’nun (solda) yanında yeralıp, diktatör Fulgencio Batista’nın devrilmesinden sonra Küba’da Ekonomi ve Sanayi bakanlığı yapmış, Bolivya’da devrim başlatmaya uğraştığı sırada tutsak düşerek, öldürülmüştür.
Halkları Dayanışma Örgütü’yle işbirliği yaptı (1967). Bolivyalı gerillaların safında askerî birliklere karşı savaşırken, yaralanıp, tutsak düştü ve öldürüldü.
Başlıca yapıtları: Küba’da Sosyalizm ve İnsan, Gerilla Günlüğü.
gugukkuşu
Eski Dünya’nın büyük bölümünde yaşayan, gugukgiller ailesinden kuş türü (Bil. a. Cuculus canorus). Yaklaşık
Kendisinden daha küçük olan yetişkin bir ötücükuş tarafından beslenen yavru gugukkuşu.
30 cm boyunda, siyaha çalan külrengi bir kuş olan gugukkuşu, böceklerle beslenir. Dişileri yuva yapmayıp, yumurtalarını başka kuşların yuvalarına bırakırlar: Her dişinin yumurtası, yumurtayı bıraktığı kuşun yuvasındaki yumurtaların rengine göre değişir. Öbür kuş yavrularından önce yumurtadan çıkan yavru gugukkuşu, yalnızca kendisi beslenebilsin diye, öbür yumurtaları yuvadan atar.
Gui de Lusignan_
Kudüs kralı (Lusignan 1129’a d.-Kıbrıs 1194). Baudouin IV’ün kızkardeşi Sibylle’le evlenen Gui de Lusignan, 1186’da Kudüs kralı oldu. Selahattin Eyyubi’ye yenilerek, tutsak düştü (1188). Serbest bırakılınca, karşısına krallık savaşımında Corrado di Monferrato ve Henri de Champagne çıktı. Sonunda, Aslan Yürekli Richard’ın, krallık unvanını Corrado’ya vermesiyle, Templiers şövalyelerinden alınan Kıbrıs beyliğine getirildi.
Guillaume, Charles âdouard
İsviçreli fizikçi (Fleurier 1861 -Sevr 1938). Saat yapımıyla uğraşan bir ailenin oğlu olan Charles Edouard Guillaume, öğrenimini tamamladıktan sonra Uluslararası Ağırlık ve Ölçü Bürosu’nda çalışmaya başladı. Nikelli çeliklerin olağandışı niteliklerini anlayarak inceledi (1891-1897) ve % 36 nikel kapsayan bir çeliğin (“invar” adı verildi) ısı genleşmesinin nerdeyse sıfır olduğunu buldu (buluşu, hemen saat sarkaçları yapımına uygulandı). 1919’da yeni bir alaşım (elinvar) bularak, kol saatlerinin zembereğine uyguladı. Ayrıca, cıvalı termometre üstüne önemli çalışmalar yaptı. 1920’de Nobel Fizik Ödülü’nü aldı.
384 GUİLLAUME, GUSTAVE Guillaume, Gustave_-_
Fransız dilbilimcisi (Paris 1883-ay.y. 1960). A. Meil-let’nin öğrencisi olan Gustave Guillaume, 1938’den ölümüne kadar École Pratique des Hautes Études’de ders verdi. Zaman’a dayanan psikosistematik kuramını ortaya attı: “Dil olayı bir düşünce eylemi kapsıyorsa, bu eylemin içerdiği düşünce işlemlerinin oluşabilmesi için, çok kısa da olsa bir zamanın geçmesi gerekir.” Psiko-mekaniğe ilişkin kanıtlamaları cebirsel denklemelere indirgemeyi başardı.
Başlıca yapıtları: Le Problème de /’Article et Sa Solution dans la Langue Française (Tanım Edatı Sorunu ve Fransız Dilindeki Çözümü, 1919), Temps et Verbe (Zaman ve Fiil, 1929), L’Architectonique du Temps dans les Langues Classiques (Klasik Dillerde Zaman Düzeyi,
1945).
Guillaume, jean_
Fransız sinir cerrahı (Epinal 1903-Paris 1959). La Pitié hastanesinde dünyaca ünlü bir sinir cerrahisi merkezi kuran Jean Guillaume, Paris hastaneleri sinir cerrahlığına atandı. Kafatası-beyin travmaları ve beyin urları ameliyatlarına büyük yenilikler getirdi.
Başlıca yapıtları: Traitement des Lésions Traumati-ques Cranio-Cérébrales( Kafatası-Beyin Travmaları Bo-zunlarının İyileştirilmesi, Garcin’le, 1942), Diagnostic Neuro-Chirurgical (Sinir Cerrahisinde Teşhis, Sig-wald’la, 1947).
Guillaume, Surlu
Haçlı seferleri tarihçisi (Suriye 1150’ye doğr.-Roma 1185). Fransa’da ^etifen Surlu Guillaume, Kudüs Kralı Amaury ün oğlu Baudouin’in öğretmenliğini yaptı. Sur piskoposluğuna atanıp (1175), yazımına 1165’te başladığı Historia Rerum in Partibus Transmarinus Gestarum (Denizaşırı Bölgelere Yapılan Seferlerin Tarihi) adlı 23 ciltlik yapıtında, 1143’ten sonraki bilgileri kişisel olarak anlattı. Gesto Orientalum Principum (Doğu Prenslerinin Seferleri) adlı ikinci yapıtı günümüze kalmadı.
Guillaume de Champeaux_
Fransız filozofu (Champeaux XI. yy. ortası-öl. 1121’e d.). Compiègne’de din öğretimi gören Guillaume de Champeaux, Paris’e gidip, Saint-Geneviève dağı eteklerinde bir manastır kurdu. 1113’te Chalons-sur-Marne piskoposluğuna getirildi. Eski öğrencisi Abélard’in tümeller konusundaki görüşlerini şiddetle eleştirdi.
Guillaume de Lorris_
Fransız şairi (Lorris-en-Gatinais 1200-1210 arası-? 1240’tan sonra). Yaşamı üstüne yeterli bilgi bulunmayan Guillaume de Lorris, 1234’ten önce, bir aşk temasına dayanan alegorili bir düşü manzum olarak kaleme almış, Fransız edebiyatının ilk örneklerinden olan Roman de la Rose (Gülün Romanı) adlı bu yapıtın ikinci bölümünü, daha sonra Jean de Meung yazmıştır.
Guillaume de Machaut_
Fransız müzikçisi ve şairi (Machault, Reims yakını 1300’e d.-Reims 1377). Bohemya kralı Lüksemburglu Jean’ın kâtibi olarak Prag’a giden Guillaume de Macha-
ut (ya da Machault), Polonya, Rusya, Silezya ve İtalya’yı gezdikten sonra, 1346’ya doğru Navarra kralı Char-les’ın hizmetine girdi. Daha sonra Berry dükünün ve Fransa veliahtı Charles’ın (sonradan Charles V adıyla tahta çıktı) yanında çalışıp, Verdun, Saint-Quentin ve Reims katedrallerinde rahiplik yaptı.
Floransalıların art nouevau (“yeni sanat”) hayranlarından olan Guillaume de Machaut, motetler, rondolar, baladlar, vb. bestelemiş, balad ve rondolarıyla, müzik: te gotik üslubunu en iyi yansıtan sanatçılardan biri olmuş, 1364’te ilk çoksesli Fransız missasını bestelemiştir. Ayrıca masal biçiminde manzumeler (Dit du Verger [Meyve Bahçesinin Masalı]; Dit de la Fontaine Amoure-use [Aşk Çeşmesinin Masalı]; Le Confort d’Ami [Dost Rahatlığı]) ve lirik şiirler yazmış. Pronelle d’Armantie-res’le arasında geçen gizli bir aşk serüvenini, Le Voir dit (Görmenin Masalı) adlı şiirinde anlatmıştır.
Guimard, Hector Germain
Fransız mimarı ve dekoratörü (Lyon 1867-New York
1942). Belçikalı mimar Victor Horta’yla tanışıp, Brük-
Hector Germain Guimard’ın 1900 sergisi dolayısıyla Paris metrosunun girişleri için yaptığı bu yeşil renkli dökme demirden girişler (günümüze yalnızca bazı parmaklıklar kalmıştır), art nouveau üslubunun en zarif örneklerinden sayılmıştır.
sel’de yapmış olduğu Tassel konağından önemli ölçüde etkilenen Hector Germain Guimard, çok geçmeden art nouveau akımını benimseyip, dökme demir, dökme bronz ya da kalıplanmış seramikten yaptığı modelleri seri olarak üretti. Paris’te Custel Beranger apartmanı (1844-1995), Humbert de Romans konser salonu (1897-1901), metro girişleri (1899-1900), vb. yapıtlarıyla, dönemini en çok etkileyen mimarlar arasında ye-raldı.
Guise, Françoisl de_
İkinci Guise dükü (Bar-Le-Duc 1520-Saint-Mesmin 1563). Fransa kralının hizmetine giren François I de Guise, Metz’i Kari V’e karşı yiğitçe savundu (1552-1553). Napoli’de savaştıysa (1557) da, büyük bir başarı elde edemedi. Fransa’ya dönerek Calais’yi ele geçir-
mesi (1558), askerî durumu düzeltti ve Cateau-Cam-bresis barışının imzalanmasını sağladı (1559). Yeğeni Marie Stuart’ın François ll’yle evlenmesi üstüne, kardeşiyle birlikte Lorraine kardinali (1525-1574) ve genç kralın danışmanı oldu. Ama Charles IX un tahta çıkmasıyla etki, Catherine de Medicis’ye geçti. Adamlarının da karıştığı VVassy kıyımı (1562), iç savaşı başlatınca, ka-toliklerin başına geçip Rouen’ı aldı; protestanları Dre-ux’de yendi ve Orleans’ı kuşattı; ama, bir protestan tarafından tabancayla vurularak öldü.
Guise, Henri I de__
Üçüncü Guise dükü (? 1549-Blois 1588). François I de Guise’in oğlu olan Henri I ide Guise, genç yaşta protes-
Herıri I de Guise.
tanlara karşı savaşıp (1569), Chartes IX’un yakın adamları arasına girdi, Saint-Barthelemy kıyımının (1572) yapılmasını öğütledi ve kıyım sırasında Coligny yi öldürtmek istedi. Dormans çarpışmasında yüzünden yaralanıp (1575), Ligue’in başkanlığına getirildi (1576) ve Henri lll’ü tahttan indirmeyi tasarladı. Kralın buyruğunu dinlemeyerek Paris’e gidip, Barikatlar Günü nde (12 Mayıs 1588) halkı ayaklandırdı. Kralın kaçması üstüne taçsız kral ilan edildiyse de, meclis görüşmeleri sırasında,Henri lll’ün buyruğuyla öldürüldü.
Guiteras y Gener, Juan__
Kübalı hekim (Matanzas 1852-ay.y. 1925). Pennsylvania Üniversitesi’ni bitiren (1873) juan Guiteras y Gener, 1879’a kadar aynı üniversitede öğretim görevliliği yaptı. Washington Deniz hastanesinde çalıştıktan sonra, Pennsylvania Üniversitesinde patoloji (1889-1899), Havana Üniversitesi’nde genel patoloji ve tropikal hastalıklar (1900-1921) profesörlüğü yaptı. Sarıhumma komisyonuna katıldı (1879 ve 1900). Sarıhummanın Ae-des aegypti adlı sinek tarafından taşındığını bulup (1900), tropikal hastalıklara uygulanacak yeni tedavilerin temelini attı.
Guizot, François_
Fransız tarihçisi |vesiyasetçisi|(Nîmes 1787-Calvados 1874). Sorbonne’da tarih profesörlüğüne atanan (1812) François Guizot, milletvekilliğine seçilerek (Ocak 1830), Louis-Philippe tarafından İçişleri bakanlığına getirildi (Ağustos 1830); ama çok geçmeden istifa
GUNARİS, DİMİTRİOS 385
etti. Casimir Perier’nin ölümü üstüne, Thiers ve Brog-lie’yle kabineyi kurup (Ekim 1832), Milli Eğitim bakanlığını üstlenerek (1833), ilköğretimi örgütledi. Önce Thiers (1836), sonra Mole’yle (1837) takışarak, Londra’ya büyükelçi gönderildi (1840). Thiers’nin yerine Dışişleri bakanlığına (1840), Soult’un yerine başbakanlığa (1847) getirilip, Doğu sorununu çözümledi (Boğazlar Anlaşması, 1841); kamuoyunun parlamento reformu ve seçim reformu isteklerine karşı çıkıp, Halk şölenleri kampanyasına da karşı çıkması üstüne devrildi ve 1848 Devrimi patlak verdi. Louis-Philippe’le birlikte sürgüne gidip (Şubat 1848), 1849’da dönünce, kendini tarih çalışmalarına adadı.
Guidberg, Cato Maximilian_
Norveçli kimyacı ve matematikçi (Christiania 1836-ay.y. 1902). Christiana Üniversitesi’nde uygulamalı
Cato Maximilian Guidberg.
matematik dersi veren Cato Maximilian Guidberg, derişmelerin fiziksel-kimyasal dengeler üstüne etkisini nicel olarak ele aldığı ve “kütle etkisi yasasi’nı açıkladığı bir yapıt yayınladı: Kimyasal İlgiler Üstüne İncelemeler (Peter Waege’yle, 1864).
Gullstrand, Allvar _
İsveçli hekim (Landskrona 1862-Stockholm 1930). Uppsala, Stockholm ve Viyana üniversitelerinde tıp öğrenimi gören Allvar Gullstrand, göz hastalıkları dalında uzmanlaşarak, profesörlüğe yükseldi (1894). Uppsala Üniversitesi’nde fizyoloji ve fiziksel optik kürsüsü başkanlığı yapıp (1913-1927), kırılma gücünün yalnızca yaklaşık 2/3 kadarının mercek eğimine, geri kalan oranınsa “uyumun kapsül içi mekanizması” (esnek bir zar olan kapsül, gözmerceğini oluşturan birçok lifi içerir) adını verdiği öğelere bağlı olduğunu açıkladı (daha önce Helmholtz, gözmerceğinin kırılma gücünü mercek eğimindeki değişmelerin etkilediğini göstermişti). H«ıs-ta göz kaslarını iyileştirmeye yarayan bir yöntem geliştirip, katarakt ameliyatından sonra kullanılan küresel mercekleri ve önemli bir teşhis aygıtını (karanlıkta, gözün muayene edilen bölümüne ince bir ışık demeti gönderir) buldu.! 1911 ‘de Nobel Tıp ve Fizyoloji |Odü-lü’nü aldı.
Gunaris, Dimitrios____
Yunan siyasetçisi (Patras 1867-Atina 1922). Maliye bakanlığına (1908) ve başbakanlığa (1915 ve 1920) getirilen Dimitrios Gunaris, Birinci Dünya Savaşı’nda tarafsız bir siyaset uygulamaya çalıştı. Kurtuluş Savaşinda Yu-
386 GUO MOJUO
nan ordusunun Anadolu’da uğradığı bozgundan sorumlu tutuldu ve idam edildi.
Guo Mojuo__
Çinli yazar, tarihçi ve siyasetçi (Sıçuan 1892-Pekin 1978). İlk şiir kitabııNû-j/ri’ı (Tanrıçalar) 1921 ‘de yayınlayan Guo Mojuo (asıl adı Guo /Ca/on’dir) tarih kitapları ve özyaşamöyküsüne dayalı kitaplar yazdı. Gan-lan (Zeytin, 1926), vb. Şuang-dzao şi(Yaratış) dergisini yönetip ( 1922-1924), devrim ordusunda genel siyaset bölümü başkanlığı yaptı (1925-1927). Devrim başarısızlığa uğrayınca Japonya’ya sığınıp (1927-1937), Japonya’dayken, şiirler, öyküler (Lo-yıh [Ölü Yapraklar]) yazdı ve tarih çalışmaları (Şung-guo Gu Day Şı-huy Ym-şiu [Eski Çin Toplumu Üstüne İnceleme, 1929]) yayınladı. Çin-Japon Savaşı başlayınca yurduna dönüp, milliyetçilere ve işgalcilere karşı savaştı. Komünistler iktidara gelince Çin Halk Danışma Meclisi üyeliği ve başkanlığı (1954), Ulusal Halk Meclisi sürekli komitesi başkan yardımcılığı (1954), Yazarlar ve Sanatçılar Federasyonu başkanlığı, Çin Akademisi başkanlığı yaptı. Stalin Barış Ödülü’nü aldı (1959). 1970’ten sonra gezici elçi olarak Pakistan, Mısır, Nepal’e gönderilip, Çin’in “Genel Ta-rih”ini hazırlayan kurulun başkanlığında bulundu..
Gupta sülalesi
Hindistan’da eski krallık sülalesi. İ.S. IV. yy. ile VI. yy arasında Hindistan’a egemen olan Gupta sülalesi (Gup-
Bir Buddha heykelinden arta kalmış (V. yy.) bu kırmızı kumtaşından gövde, Gupta sülalesi döneminde Hindistan sanatının klasisizmin doruğuna ulaştığını görkemli biçimde yansıtmaktadır. (Victoria and Albert müzesi, Londra.)
falarda denir), adını Maurya sülalesinin kurucusu Çan-dragupta Maurya’dan almış olan Çandragupta (İ.S. 320’den-İ.S. 330’a) tarafından kuruldu. En parlak dönemini Çandragupta ll’nin yönetimi (380’den-414’e) sırasında yaşayıp, V. yy’ın sonlarına doğru Akhunların akınlarıyla büyük ölçüde sarsıldı. 551 -552’ye doğru ortadan kalktı.
Gupta sülalesi dönemi genellikle, eski Hint sanatının “altın çağı” sayılır. Edebiyatta ünlü yazar Kalidasa’nın yetiştiği bu dönemde, bütün sanatlarda (müzik, dans, resim, mimarlık, özellikle de heykel) olağanüstü bir gelişme yaşamış, ayrıca Hint felsefesi, günümüzdeki biçimini almıştır.
gurami _
Cennetbalığıgiller ailesinden balık türü (Osphrogomus
guramy). Malaysia ve Endonezya’da bataklıklar, dereler, göletler ve çeltik tarlalarını çeviren su kanallarında yaşayan gurami, ailenin öbür balıkları gibi, özel bir organla soluk alıp vererek atmosferdeki oksijeni kullanır. Yumurtlamak için, su bitkileriyle su yüzeyinde, hava kabarcığına benzer bir yuva yapar.
Gurhalar
Nepal’de askerî kast. Adları 1769’dan başlayarak Ne-pal’e egemen olan Gurha sülalesinden kaynaklanan Gurhalar, İngilizlerin ülkeye müdahalesine iki yıl süreyle direndiler (1814-1816). İngilizlerin bölgeye egemen olmasından sonra, olağanüstü savaşçılıklarını çok beğenen İngilizlertarafından paralı asker olarak kullanılıp, Asya’daki İngiliz yayılması sırasında ve her iki dünya savaşında İngiliz ordusunda başarıyla çarpıştılar. 1980 ortalarında Nepalce konuşan Hintlilerin Bengal eyaletinde, Batı Nepal sınırında bir Gurha devleti kurulması için eylemlere girişmeleri üstüne, 1988’de bir antlaşmayla bu topluluğa iç işlerinde özerklik tanındı.
Guri, Kansuh el-: Bk. kansu gavrİ._
Gurko, Yosif Vladimiroviç__
Litvanya asıllı Rus subayı (Kaunas 1828-Saharov 1901). Kırım Savaşina katılan Yosif Vladimiroviç Gurko, tümgeneralliğe (1876) yükseltildi. 1877’de öncü kuvvetleri komutanı olarak Türk ordusuyla savaşıp, Tırnova’yı aldı (7 Temmuz 1877); Süleyman Paşa’yı yenip, Edirne’ye girdi (1878). Petersburg (1879-1880) ve Polonya (1833-1894) valiliklerinde bulundu.
Gustaf I Vasa
İsveç kralı (Lindholm 1496-Stockholm 1560). Soylu bir İsveçlinin oğlu olan Gustaf I Vasa, Danimarka’ya karşı Dalarna’yı ayaklandırıp (1520), kral unvanı aldı (Haziran 1523). Merkeziyetçi bir siyaset uygulayıp, orduyu örgütledi; Finlandiya üstündeki Rus tehdidine son verdi (Moskova Antlaşması, 1577).
Gustaf II Adolf
İsveç kralı (Stockholm 1594-Lützen 1632). Gustaf l’in torunu olan Gustaf II, Finlandiya dükü ilan edilip (1607), iyi bir öğrenim gördü. Babası Kari IX’un yerine tahta çıkarak (1611), Oxenstiern’i danışmanlığa atandı.
İsveç kralı Gustaf II, Baltık denizine egemen olarak, İsveç’i Avrupa’nın en güçlü
devletlerinden biri haline getirmiştir.
GUTENBERG 387
Danimarka’yla barış yapıp (1613), Rusya seferine çıkararak, Stolbova antlaşmasıyla (1617), Doğu Karelya, Es-tonya ve Livonya’yı ilhak etti, Polonya’ya yürüdüyse de, birkaç küçük başarıdan sonra ateşkes antlaşması imzalamak zorunda kaldı (1629). Protestan Alman prenslerinin çağrısıyla Otuzyıl Savaşlarina katılıp (1630), Tilly’yi Breitenfeld’de (1631) ve Lench geçidinde (Nisan 1632), VVallenstein’ı Lützen’de yendi; ama aldığı yaradan öldü.
Gustaf III
İsveç kralı (Stockholm 1746-ay.y. 1792). Fransız kültürüyle yetişen Gustaf III, tahta çıkınca (1771), vergi koymayı ve savaş ilanı yetkilerini Riksdag’a bırakıp, 1771 Anayasasinı kabul etti. İşkenceyi, rütbelerin parayla satılmasını yasakladı; basın özgürlüğünü (1774) ve dinde hoşgörüyü (1781) benimsedi. Rusya ve Danimarka’yla savaşa girmek zorunda kalıp (1788), Danimarka’yı yendi; Birlik ve Güvenlik Akdi’ni kabul ettirdi (Ocak 1789); Ruslarla Varela barışını imzaladı (1790). Anckarström adında bir subay tarafından öldürüldü.
Gustaf IV Adolf_
İsveç kralı (Stockholm 1778-Sankt Gailen, İsviçre
1837). Gustaf lll’ün oğlu olan Gustaf IV Adolf, 1792’de tahta çıkıp (dengesiz bir insandı; Kari Xll’nin ruhunu taşıdığını öne sürerdi), İngiltere ve Rusya’yla birleşerek (1805) Hannover’e saldırıya geçti; ama ateşkes antlaşması yapmak zorunda kaldı (Nisan 1807). Bir süre sonra ateşkes antlaşmasını çiğnediyse de, Fransızların Stralsund’u, Rusların Finlandiya’yı almasını engelleyemedi. General Adlercreutz tarafından tutaklanıp (Ocak 1809), yerine amcası Kari Xlll’ün geçirilmesinden (Mart 1809) sonra, Almanya’da (Gottorp kontu unvanıyla) ve İsviçre’de (Albay Gustafsson adıyla) yaşadı.
Gustaf V
İsveç kralı (Drottningholm şatosu 1858-ay.y. 1950). Oskar ll’nin oğlu olan Gustaf V, 1907’de tahta çıkıp Bi-
.’j Gustaf VI Adolf.
taf V’in oğlu olan Gustaf VI Adolf, 1950’de tahta çıktı. Arkeoloji ve bitkibilimde|uzmanlaşıp,İngilizlKrallık|Aka-demisi’ne üye seçildi. 1971’de monarşinin son yetkilerini de kaldıran bir Anayasa’yı onayladı.
Guston, Philip
ABD’li ressam (Montréal, Kanada 1913-Woodstock, ABD 1980). Los Angeles Otis Sanat Enstitüsü’nde birsü-
Philip Guston’un Kadranlar adlı tablosu, 1950 sonlarından başlayarak benimsediği soyut anlatımcı üslubun en güzel örneklerinden biridir. (Whitney müzesi, New York.)
Gustaf V.
rinci ve İkinci Dünya savaşlarında tarafsız bir siyaset güttü. 1940’ta Alman savaş malzemesinin ve birliklerinin Finlandiya’dan Norveç’e transit geçmesine izin verdiyse de, Alman birliklerinin çeşitli cephelerde başarısızlığa uğradıklarını görünce sınırları kapattı (Ağustos
1943).
Gustaf VI Adolf
İsveç kralı (Stockholm 1882-Hâlsingborg 1973). Gus-
re öğrenim gören Philip Guston, 1935’ten başlayarak öğretmenlik yaptı. Başlangıçta gerçekçi bir üslupla tablolar yaptıysa da, 1950’den sonra tuvalin ortasına fırça darbeleriyle kalın boya tabakaları sürdüğü, soyut resimlere yöneldi. 1970’ten sonra yeniden figüratif resme döndü.
gut: Bk. DAMLA HASTALIĞI.
Gutenberg
Alman basımcısı (Mainz 1398’e d.-ay.y. 1468). Değerli taşların kesimiyle (1434) ve ayna yapımıyla (1437) uğ-
388 GUTTMAN, LEWİS
Alman basımcısı Gutenberg, tipografi yöntemini bularak, yazılı gereçlerin bollaşmasına ve bilgilerin yaygınlaşmasına büyük katkıda bulunmuştur. 1455’te basmış olduğu Latince İncil’de, kendi döktüğü XV. yy’ın zarif biçimli harflerini kullanmıştır.
raşan Gutenberg (asıl adı Johannes Gensfleisch’ür), daha sonra V. yy. sonundan kalma bazı bilgilere dayanarak, 1440’a doğru Strasbourg’da elle dizilen basım harfleri dökerek tipografi yöntemini buldu. 1448’de Mainz’a dönerek, buluşunu geliştirdi ve 1450’de Johann Fust’la Das Werk der Bücher basımevini kurdu. 1455’te Johann Fust’un yatırdığı paranın geri verilmesi için açtığı davayı yitirince, basım gereçlerine ve basımı
o yıl biten ilk yapıtı “kırk iki satirli Incil” de.denenlikisü-tunlu Latince İncil’e el kondu. 1465’te Mainz başpiskoposu Adolf von Nassau’nun çağrısıyla Eltveil’e gidip soyluluğa yükseltildi ve basımcılık etkinliklerini sürdürdü.
Guttman, Lewis
ABD’li ruhbilimci ve matematikçi (New York 1916). Çeşitli üniversitelerde ders veren Lewis Guttman, İsrail
.. – rt.-1
Lewis Guttman.
Uygulamalı Toplumsal Araştırma Enstitüsü’nde bilim işleri müdürlüğü yaptı; Kudüs İbrani Üniversitesi’nde toplumbilim ve ruhbilimde ölçme tekniği profesörlüğüne atandı (1954). “Görünmez değişken” varsayımından yola çıkarak bir soru cetveli örneği ve verilen yanıtların çözümlenmesi için bir örnek hazırladı. Bu varsayımın içerdiği basitleştirme yöntemi bazı sakıncalar doğurunca, daha karmaşık bir çözümleme örneği (façeta-lar çözümlemesi) geliştirdi.
Gutzkow, Karl___
Alman yazarı (Berlin 1811-Sachsenhausen, Frankfurt am Main 1878). Dinbilim öğrenimi görürken gazeteciliğe yönelen Karl Gutzkow, Ludofl Wienbarg’la romantizme karşı çıkan “Genç Almanya” topluluğunu kurdu. Romanlarındaki (Briefe Eines Narren an Eine Närrin [Deli Bir Adamdan Deli Bir Kadına Mektuplar, 1832]; Maha-Guru, 1833; Wally die Zweiflerin [Kuşkucu Wally, 1835]) yeni düşüncelerinden ötürü Federal Par-lamento’nun, topluluğun bütün yayınlarını yasaklaması üstüne, düşünce ve kuramlarını sesli olarak açıklamak için tiyatroyu seçti. Önce komediler (Zopf und Schwert [Peruka ve Kılıç, 1843]; Das Urbild des Tartüffe[ Tartüf-fe’ün Orijinali 1847]; Der Königsleutnant [Kralın Teğmeni, 1849]), sonra da ünlü trajedisi Uriel Acosta’yı (1849) yazdı. 1850’den sonra romana dönüp, dokuz ciltlik Ritter vom Geiste’yi (Ruhun Şövalyeleri, 1850-1851) ve Der Zauberer vom Rom’u (Roma’lı Büyücü, 1856-1857) yayınlayarak, romana çağdaş sorunları soktu.
guvaş____
Boyarmaddelerin zamklı suda eritilip, hamur haline getirilmesiyle elde edilen boya. Guvaş (ya da guaş) terimi, aynı zaman da bu boyayla kâğıt üstüne yapılan resim tekniğini belirtir. Guvaş boyalar, suluboyaya oranla mattırlar. Gerek yalnız başına, gerek suluboyayla birlikte kullanılırlar.
Guyana ___
Güney Amerika’da devlet. Batıda Venezuela, güneyde Brezilya, doğuda Surinam, kuzeyde Atlas okyanusuyla sınırlı olan Guyana, 1966’ya kadar bir İngiliz sömürge-siyken, o tarihte bağımsızlığa kavuşmuştur. YÜZEYŞEKİLLERİ
Guyana üç coğrafi bölgeye ayrılır: Nüfusun yaklaşık % 90’ının yaşadığı, ülkenin başkenti ve başlıca limanı Ge-orgetown’in da yeraldığı kuzeydeki alçak kıyı şeridi (büyük bölümü deniz düzeyinin altındadır ve setlerle korunur); biraz daha yüksek, büyük bölümü ormanlarla kaplı iç kesim; güneyde Guiana dağlık bölgesi ve Brezilya sınırı boyunca uzanan dağlık alanlar. Ülkenin en yüksek noktası Roraima’da, yükselti 2 810 m’yi bulur. Yağışlı tropikal iklim etkisindeki Guyana’da, ortalama sıcaklık 27 °C, yıllık yağış ortalaması 2 032 mm’dir. Akarsular (başlıcaları Essequibo, Berbice ve Couranty-ne), genellikle kuzeyden güneye doğru akar ve iç kesimlerle ulaşımı sağlayan başlıca yolları oluştururlar. TOPLUM YAPISI VE EKONOMİ Guyana’da büyük bir ırk ve etnik grup çeşitliliği gözlenir. En büyük iki grup Afrika kökenliler (nüfusun yaklaşık % 40’ını oluştururlar) ile Hindistan’dan göçmüş olanların çocuklarıdır (bunlar da nüfusun yarısından çoğunu oluştururlar). Afrika kökenliler, şekerkamışı büyük tarım işletmelerinde çalıştırılmak için getirilen kölelerin soyundan gelirler. 1834’te siyah kölelerin çoğu, azat edilmeleri üstüne tarım işletmelerinden kentlere kaçmış, onların yerine Hindistan’dan getirilen tarım işçileri çalıştırılmaya başlanmıştır. Siyahların soyundan gelenlerin büyük bölümü günümüzde Georgetown da ve öbür kentlerde toplanmıştır. Hintlilerse, şeker ve pirinç sanayilerinde çalıştırılan işgücünün büyük çoğunluğunu oluşturmaktadır. Portekizliler ve Çinliler (sözleşmeli işçilerin soyundan gelirler) iki küçük azınlık topluluğu oluştururlar. İç kesimlerde de az sayıda Kızılderi-
C.UYANA 389
GUYANA KOOPERATİF CUMHURİYETİ
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 214 969Km2. Başkenti ve en büyük kenti: Georgetown (188 000 nüf.; 1991 tah.j.
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1990 tah.): 764 649; nüfus yoğunluğu: Km2’ye 3,6 kişi. Nüfus dağılımı (1988): Kentlerde % 38; kırsal kesimde % 62. Yıllık nüfus artış hızı (1990): % 0,1. Resmî dili: İngilizce. Başlıca dinler: Hıristiyan, hindu, İslâm. EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1985): Yetişkin nüfusun % 96’sı. Üniversite sayısı (1991): 1. Hastane yatak sayısı (1985): 3 666. Hekim sayısı (1987): 142. Ortalama ömür (1990): Kadınlarda— 70; erkeklerde— 65. Bebek ölüm oranı (1990): 1 000 canlı doğumda 40.
EKONOMİ. GSMH (1987): 287 milyon dolar; kişi başına ulusal gelir 380 dolar. Etkin nüfus dağılımı (1985): sanayi ve ticaret % 45; tarım % 33; hizmetler % 22. Dış ticaret (1989): Dışalım— 257 milyon dolar; dışsatım— 224 milyon dolar. Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: İngiltere, ABD, Kanada. Para birimi: 1 Guyana doları—100 cent. YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Millet meclisi. Yönetim bölümlenmesi: 10 bölge. ULAŞIM. Demiryolları (1985): Toplam 109 km. Karayolları (1985): Toplam 8 890 km. Başlıca limanları: 1.
BREZİLYA
li ve eski kaçak kölelerin torunları olan “çalılık zencileri” yaşar.
Guyana’nın ekonomisi büyük ölçüde dışsatıma bağlıdır. Değer olarak en önemli dışsatım maddesi boksit-
tin ve elmas dışsatımı da ya-örde kalan tek önemli alanı kalan dalların çoğu devlet-
tir; onu şeker izler. Ayrıca a ’ pılır. Ekonominin özel sekte pirinç yetiştiriciliğidir; geri leşti rilmiştir.
TARİH VE DEVLET YAPISI
Aravak, Karaip ve VVarrau Kızılderililerinin yaşadıkları günümüzdeki Guyana topraklarına XVII. yy’da yerleşen HollandalIlar, 1814’te Essequibo, Berbice ve De-merara’yı İngiltere’ye bıraktılar. Bu üç sömürgenin birleştirilmesiyle İngiltere, 1831’de “İngiliz Guyanası” adlı sömürgeyi oluşturdu.
Bir ölçüde özerklik tanınarak 1953’te ilerici Halk Partisi’nden (PPP) Cheddi Jagan’ın yönetiminde bir hükümetin seçimle işbaşına geldiği ülkede, çok geçmeden İngilizlertarafından komünist bir rejim kurmak isteme iddiasıyla görevinden alınan Jagan ve partisi, 4 yıllık bir geçici hükümet döneminden sonra yapılan yeni seçimlerde yeniden iktidara gelmeyi başardı. Jagan’ın eski çalışma arkadaşı, Forhes Burgham’ın kurduğu Ulusal Halk Kongresi (PNC) adlı muhalefet partisi 1964 seçimlerini kazanınca, Birleşik Güç partisiyle ittifak yaparak, 1966’da Guyana’nın bağımsızlığını ilan etti ve Burn-ham cumhurbaşkanlığına seçildi. 1968, 1973 ve 1980’de yapılan seçimleri de Burnham ve partisinin kazandığı ülkede, 1980’de kabul edilen yeni Anayasa uyarınca başbakanı atama yetkisiyle ve tek meclisli Par-lamento’nun onayladığı yasa tasarılarını veto etme hakkıyla donatılan Burnham, sosyalist bir siyaset uygulayarak, içte ekonominin büyük bölümünü devletleştirir-