İŞBÖLÜMÜ

blş. i. Bir kişinin yapamayacağı bir işi, iki veya daha fazla kişi arasında bölme. || Herkesin bir iş dalında ustalaşması için işleri ayırma veya herkese yetkili olduğu işi verme: Bu mahrumiyetler dolayısıyla şarkta ne işbölümü, ne ihtisas, ne ferdî şahsiyet vücude gelmedi (Ziya Gökalp). — Huk. Bk. görev.
— ansikl. iKt. ışooıumu. iş, DirDirım İZ leyen bir dizi işleme bölünür, her işçinin mümkün olduğu kadar basitleştirilmiş biı görev yapmasını sağlayacak şekilde, birçol kimse arasında dağıtılır, böylelikle, üreti len mal, ortaklaşa bir ürün olur. Adam Smith (1776) ve fransız sosyoloğı Emile Durkheim’in (1893) ortaya koyduk ları işbölümü çözümlemeleri, en ünlü çö zümlemelerdir. işbölümü üç şekilde ortayî çıkar: meslekî uzmanlaşma; üretimin bö lümlere ayrılması ve görevlerin dağıtılma sı. Birinci şekil, üretimin çeşitli meslek dalla rı arasında bölünmesine tekabül eder. Ho meros zamanında dört meslek bilinirdi: tah tacılık, dericilik, denizcilik ve çömlekçilik Charlemagne zamanında, meslek sayısı en a zindan on ikiyi bulmuştu. Günümüzde, tarın kesimi gibi, hemen hemen herkesin her iş yapabileceği kesimlere rastlanır. Bununl; birlikte, tarım alanında bile, görevler, yaşa cinsiyete, fizik güç ve özel yeteneklere gö re dağılır. Üretimin bölümlere ayrılması, işbölümünüı ikinci aşamasıdır. Tekniğin geliştiği ölçüd< meslek uzmanlaşması da artar. Herhang bir işletme, bütün görevleri tek başına yap mağa yeterli değildir; bir ürünün yapım sırasında, uzmanlaşmış işletmelerin her bir imalâtın ancak belli bir aşamasında iş< karışır. Meselâ konfeksiyonculukta, ürüni toplama, iplikçilik, dokumacılık ve elbise nin dikimi, ayrı ayrı işletmelere düşer. Üre tim, düşey olarak bölümlere ayrılmıştır. Görevlerin dağıtılması, işletmede, üretimiı bölümlere ayrılmasının devamıdır. Bir nes nenin yapımı, işletme çerçevesinde, her bir ayrı bir atelye ve ayrı işçilere emanet edi len bir dizi işleme bölünmüştür. Buna «zin cirleme çalışma» denir. Modern anlamda işbölümü ise, çeşitli şart ların biraraya gelmesini gerektirir. Gö revleri bölmenin gerektirdiği âletleri kend kendine sağlayabilmesi için, işletmenin, ye terli sermaye ve uzman personele ihtiyaç vardır. Ürünlerin sürülebilmesi için, sürün alanlarının oldukça geniş olması da zorun ludur. Sürüm yerleri meselesi, kütle üretim yapan çağımızın temel meselelerinden bi ridir. Kapitalist tipte piyasa ekonomile ri ve planlı ekonomiler, işbölümünüı gelişmesini destekleyen bu iki şartı birara ya getirir, iktisatçılar, işbölümünün yarar larını sık sık belirtmişlerdir: işin, çoğun lukla mekanik olarak yapılabilecek basi hareketler dizisine bölünmesi; uzmanlaşmı; işçinin görevindeki ustalığı; zaman, serma ye ve âlet tasarrufu v.b. işbölümüne iliş kin olumsuz sonuçlar da, iktisatçılar tara fından açıklanmıştır: işçinin makine duru muna düşmesi; uzmanlaştığı görev dışmd; elinden hiç bir şey gelmediği için manev ve hattâ meslekî değerinin azalması v.b. İş bölümü ve makineleşme sonucunda işçi ve rimliliğindeki artışın yanı sıra, bu iki eği limin, el emeğinin akışkanlığı üstündek yankılarına ve İnsanî dayanışma üstündek etkilerine de işaret etmek gerekir. Makini otomatikleştikçe, işçi, makinenin basit bi dişlisi olmağa yüztutar ve artık özel bilgi lere ihtiyacı kalmaz. Bunun sonucu olarak bir işletme veya sanayi dalından bir baş kasına geçmesi için ortada sakınca kal maz. Tamamen mekanik bir medeniyete yö nelen gelişme, insanoğlunu tehdit etmekte v< modern çalışmanın (emeğin) insanîleştiril meşini âcü ve kaçınılmaz bir görev halini getirmektedir. Ne var ki, gittikçe karmaşık bir hal alaı makineleri kurmak, ayarlamak ve çalıştır makla görevli işçilerin, birer gerçek uzmaı olmaları da gerekmektedir. Modern dünya nin temel niteliğini belirten şey «tekniğiı artan tüketimi»dir. Yeni işletmelerde vasıf sız işçi kullanma, gittikçe artan sayıda va sıflı işçi çalıştırmayı da zorunlu kılar. İş çinin bu uzmanlaşması, bir sanayiden biı başka sanayi koluna geçmeyi güçleştirm< tehlikesini yaratır. Çıraklık, el emeği alış kanlığının azalmasını önleyebilir. Bunun i çin de bir eğitim şarttır: genel eğitim; çe şitli mesleklerin temellerini öğrenmeyi sağ layan ve toptan bilgi veren meslek eğitimi bir mesleği tam anlamıyle öğreten öze meslekî eğitim, işçinin herhangi bir sanay kolunu terketmek zorunda kaldığı zaman
Foto. LAROUSSE
İŞÇİ
yeni bir eğitimi süratle sağlayacak olan ve yetişkin kimselere öğrenim vermek amacını güden meslekî bilgi kurumlan bu açıdan önem taşır. öte yandan, İnsanî dayanışma, işbölümü y- le güçlenir, özellikle herhangi bir işletmede, üretime katılanların tümü, gittikçe daha sıkı bir dayanışmaya girer; bir bölümün kazancı, diğerlerinin işbirliğine bağlıdır. İşletmenin üyeleri ve özellikle sermaye ile emek (icat, yönetim, yürütme) arasındaki ilişkilerde bu yeni unsur göz önüne alınmalıdır. Ancak bu dayanışma, fabrika çerçevesini aşar; emeğin coğrafî ve teknik işbölümü, insanların, mesleklerin, mület ve kıtaların karşılıklı bağımlılığını daha da önemli hale getirir. Bu karşılıklı bağımh’ık, İktisadî ve toplumsal meseleleri daha karmaşıklaştırır. Bir ülkedeki İktisadî güçlükler, bir grup içindeki toplumsal bozukluk ve yoksulluklar, diğer ülkelerde ve gruplarda kısa zamanda yankılar uyandırır. Kısmî çözümlemeler hiç bir sonuca ulaşamaz ve dayanışma, bütünü kapsayan çözümlerin araştırılmasında da kendini göstermelidir. Mület- lerarası mübadelelerin gelişmesiyle, yine milletlerarası planda ülkelerin, kendi öz kaynaklarına ve meslek niteliklerine uygun düşen üretimlerde belirli bir uzmanlığa yönelmesi, serbest mübadele taraftarlarınca salık veriimiştir. Bu uzmanlık, bir ülkede eksik olanı, komşu bölgelerden talep etmek bahasına elde edilecektir. Bu tezin karşısına, çok daha modem olan «karmaşık millet» tezi çıkarılmıştır. Karmaşık millet, farklılaşmış, yani sadece belli bir alanda uzmanlaşmamış, üretim yapan millettir. Bu tezde, milletlerarası ekonomideki değişikliklerin, ülke için ekonomisi üstündeki etkilerini hafifletme amacı göz önünde tutulur; böylelikle, ülkenin, milletlerarası ticarete olan bağımlılığını azaltmak amacı güdülür. Çünkü bu tür bir bağımlılık, buhran ve savaş dönemlerinde tehlikelidir, ayrıca, siyasî alanda da, ülkenin bağımsızlığına gölge düşürür,