İSVEÇ
İskandinav devletlerinin en büyüğü ve en kalabalığı olan İsveç, dünyada kişi başına düşen gelir bakımınden başlarda gelir ve koruyucu devlet modelinin de belki en gelişmiş örneğidir. İsveç Krallığı ticaretinin büyük kısmını, aralarında dil ve kültür birliği bulunan İskandinav ülkeleriyle yapmaktadır, bununla birlikte dünya ekonomisine de iyice açılmıştır. Ama tam Avrupa Birliği’yle bütünleşme sürecine girmişken ciddî bir bunalım geçirmekte, özellikle işsizlik oranı yüzde 10 sınırına tehlikeli bir şekilde yaklaşmaktadır..
1 574 km uzunluğunda ve en geniş yerinde 500 km eninde olan İsveç İskandinav yarımadasının Baltık Denizi’ne dönük tarafında yer alır. Ülkenin sadece güneybatı kısmındaki akarsular Kuzey Denizi’ne dökülür. Yedi yüzyıl boyunca Finlandiya’yla birleşik kalmış olan İsveç 1815’ten beri tarafsızdır ve her türlü ittifakın dışındadır. İsveç Krallığı, şiddetli sarsıntılara yol açmayan, tedrici reformlarla ve sınıflar arasında uzlaşma sağlayarak refah toplumu idealini gerçekleştirmek istemiştir.
FİZİKÎ COĞRAFYA
En yüksek yeri İsveç’teki Kebnekaise Dağı (2 111 m) olan İskandinavya Dağları orman örtüsünden yoksundur. Bu dağlar dışında ağaç boldur; ülkenin yüzde 11 ‘i bataklık ve turbalarla, yüzde 54’ü ise ormanlarla kaplıdır, iklim, bu enlem derecelerinde bulunan diğer ülkelere göre daha yumuşaktır.
Yüzey şekilleri
Kaledonya kıvrılmalarından doğmuş bir sıradağ olan İskandinavya Dağları’nın eteklerinde yüzey şekilleri, ülke topraklarının beşte üçünü meydana getiren, ülkenin kuzey kısımlarını oluşturan ve Baltık kıyılarına hafif meyiller yaparak inen dalgalı ve engebeli bir plato olan Norrland’dan ve büyük göllerde (Vânern, Vâttern, Mâlern) ve güneydeki alçak platolarda kendini belli eden merkezî çöküntüden oluşur.
Geniş bir erozyon alanı halindeki prekambriyen kökenli peneplen Fin-Iskandinav veya diğer adıyla Baltık kalkanını düzleştirmişti. Üçüncü Zaman’daki tropikal iklim sırasında yaşanan uzun erozyon dönemleri, üzerlerinde engebe olarak insel-
Hükümet ve yönetim Anayasa: 1975 tarihli anayasaya göre, devlet meşrutî bir Kurumlar: parlamento (Riksdag) 3 yıllığına seçilir, 349 m 310’u tek dereceli genel oyla, 39’uysa nispî oyla seçilir; bı lamento başkanı tarafından tayin edilir.
Yönetim birimleri: 24 lan («il»)
Ekonomi GSMH: 227,31 milyar dolar [1996]
Kişi başına GSMH: 25 897 dolar [1996]
İthalat: 64 milyar dolar [1997]
İhracat: 81,4 milyar dolar [1997]
Eğitim ve sağlık Okuryazar oranı: yetişkin nüfusun % 100’ü [1995] Ortalama ömür: kadın 82, erkek 76 [1996]
Çocuk ölüm oranı: %o 4 [1996]
berglerin bulunduğu geniş düzlük alanların ortay yol açmıştır.
Dördüncü Zaman’da ülke bir kıtabuzuluyla örtı bir dizi kıvrım oluşmasına yol açmıştır; buzulların yip akan sular öndeki büyük buzultaşlarda enleme: uzun sırtlar meydana getirmiştir.
Rusya sayılmazsa, İsveç Avrupa’da en geniş iç sı hip ülkedir: ülkedeki 96 000 göl ülke topraklarının ■ oluşturan 39 000 km2llik bir alanı kaplar. Hemen h kıyı şeridi çok sayıda ada ve adacığın bulunduğu bir yı şeridi» (skârgard) ile kaplıdır.
İklim
Çok farklı enlemler arasında uzanması ve büyü biyle İsveç’te oldukça belirgin iklim farkları vardır sika Körfezi’nden gelen deniz akıntısının (Golfstri rımn güçlü etkisi altındadır. Ama İskandinav dağ] turduğu engel yüzünden Norrland’m iç kısımların mi eğilimleri görülür. Ülkenin güneybatısında oky iklim hâkimdir (kışlar iki üç ay sürer ve nispeten en düşük ve en yüksek sıcaklık arasındaki fark d; buna karşılık Norrland’da kış sekiz ay sürer ve s 30 “C’den fazladır. Şubat ayında ısı Karesuando’d
EKONOMİNİN VE MEDENİYETİN TEMELİ İSVEÇ ORMANI
«Verimli olarak nitelenen» (hektar başına en az 1 m3) 23 tar ormanın yüzde 26’sı kamuya aittir (bunlar özellikle k lerinde bulunurlar ve yüzde 19’u devlete aittir [kraliyet or de 7‘siyse değişik yerel t ı sorumluluğu altına,
alanların yüzde 24’ü hisse seneden yoluyla büyük orma: lerine, yüzde 50’si özellikle güneyde, özel mülk sahipler veç, zengin orman kaynakları sayesinde, genel olarak., düı ağaç üretiminin yüzde 3’ünü (özellikle reçineliler [dün; sağlamakta ve dünyadaki kereste ihracatının yaklaşık yi ülkeden yapılmaktadır (dünya İkincisi). Dünya odun ham nin yüzde 6‘sı İsveç’te yapılır ve bunun yüzde 14’ü ihraç ca kâğıt, karton ve yonga levha üretimi de önemlidir.
Gerek arazide, gerek geleneksel yerleşim yerlerir mobilyalarda ve mimarîde ağaç önemli bir yer işgal etn eder. Ağaçtan yapılmış yazlık evler olan 5tw#rlar çoğu zaı da, genellikle bir göl veya akarsuyun kenarına kurulur. A halk efsanelerinde, şiirde, edebiyatta ve plastik sanatlarda yere sahip olmuştur.
Konutıgarikeî Sverige Uluslararası kod: SWE Yüzölçümü: 449 964 km2 Nüfiıs: 8 830 000 [1997]
Nüfus yoğunluğu: 196 kişi/km2 Başkent Stockholm (711 119 nüf.) [1996]
Resmî dil: İsveççe
Din: % 88,9 İsveç Kilisesi’ne bağlı Lutherci, % 1,7 Ka Hamsinci [1991]
Millî bayram: 6 Haziran (1523’te Gustaf Vasa’nın seç Anayasası)
Para birimi: İsveç kuronu (krona) [SEK] [1 SEK= 100 örs
■
SVEÇ
KRALLIĞI
Jâmtland’dan bir manzara.
Ülkenin orta kuzeyinde, Norveç’e yakın bir il olan Jâmtland, İskandinavya’ya özgü sükûnetin ve İsveç ormanlannın her yerde var oluşunun bir örneği sayılabilir.
İÇİNDEKİLER
FlZÎKÎ COĞRAFYA BEŞERÎ VE İKTİSADÎ COĞRAFYA TARİH
DEVLET VE KURUMLAR TOPLUM KÜLTÜR VE MEDENİYETİ
w V4^i.da <°s>freham’’
I Af” “felci’ K* \&İL «.Burgsvık
V* • ■ « —,’ftlybro /^«Borgholm
Ljuagfy/ <Mnen f
<rtar6tf Kafmar^/ ‘Oland 5S^lm «jpf baltik v * fölitianstad’
»Ventspıis
83 900 t 4 492 7001 3 035 000 t
353 000 t 2 300 000 t 1 600 grostan 878 000 t 9 689 000 t
Inem – sddgjJMe
WU^’. &l!r,SUnd – -**Wng
_-/fftöfrk°ping î- $ S\($v<S& j .^^tinkoping
jsykşonmn «*>ldema,S»,k
kVastervik
,—r, ^Nass]o ■ *-> ;
ri4ak3n+to<-P V«nn«f>|r VlSby Qot[an0
LETONYA_
s”
LİTVANYA
lıte# RUSYA \
* Kaliningrad
f A
Meîre 4 000 2 000 1 000 500 200 0
Metre 0 200 2 000 ve altı
Ölçek 1/9 257 000
ıckholm’daysa -3 °C’ye düşer. Sıcaklık farkı ya-r (adı geçen iki şehirde sırasıyla 13 °C ve 17,8 tı kıyıları en fazla yağış alan bölgedir (Göteborg ; alır). Şu veya bu ölçüde dağlar tarafından koru-mları daha az yağış alır (Stockholm’de 555 mm), ; kısımlarına ise yağış az düşer (Karesuando’da :e topraklarının yarısından fazlası orman şeklin-rtüsüyle kaplıdır.
enteg DENİZİ
•3 at mrıshamn
nli
şmeler iryolu I veya suyolu elti
derinlik 150 200 250 km
POLONYA A
tofgto Gdansk
16° (Dant^ı)
Bornholm ı (Danimarka)
Şergen
BEŞERÎ VE İKTİSADÎ COĞRAFYA
1855 yılında hâlâ bir tarım ülkesi olan İsveç sanayileşmekte geçikmiştir: o zaman işgücünün yüzde 78’i tarımda çalışıyordu, bugün bu oran yüzde 3’ü zor bulur. 1960’lı yılların başında özellikle kamu sektöründe ve refah politikasının gerçekleştirilmesi çabasına bağlı olarak hizmeder sektörü en ön sıraya geçmiştir.
Nüfus. Nüfusun çok seyrek olmasının yanı sıra, ülkenin orta ve güney kısımları arasında dağılımında da büyük farklılıklar vardır: ülke yüzölçümünün yüzde 58’ini oluşturan Norrland’da (kuzey) nüfusun yüzde 14’ü yaşar. Başlıca şehirler (Stockholm, Göteborg ve Malmö) ülkenin orta ve güney kısmında bulunur. Güneydeki büyük şehirler üçgeninde nüfusun yüzde 30’u yaşar. Doğum oranı düşüktür (1991 ‘de %o 14,4), ölüm oranı ise nüfusun ihtiyarlaması sebebiyle yükselmiştir (%oll). İsveç dünyadaki en düşük çocuk ölümü oranlarından birine sahiptir (%o 5,6). Nüfus yapısının bir diğer özelliği de aşırı yaşlı olmasıdır (İsveçlilerin sadece % 18’i 15 yaşın altındadır).
Maden ve enerji kaynaklan. İsveç’in hidroelektrik potansiyeli güçlüdür. Akışı düzenli bol miktardaki akarsu üzerinde büyüklü küçüklü çok sayıda çağlayan bulunur. Tüketilen elektriğin yüzde 50’si nükleer enerji santrallerinde üretilir. Fin-tskandinav kalkanında önemli miktarda yüksek değerli demir cevheri yatakları vardır, İsveç Avrupa’daki en büyük demir üreticisidir. Ülkenin merkezindeki madenlerden son derece temiz cevherler elde edilir. İsveç topraklarında bakır, kurşun, çinko, gümüş, altın ve kükürt gibi sülfürlü demir dışı madenlerde vardır.
Tarım ve balıkçılık. 1989’da ekilebilir toprakların oranı yüzde 7 idi. Tarım işletmelerinin ortalama büyüklüğü 30 hektardır, ekilebilir toprakların yüzde 40’ından fazlasında çiftçilik yapılır. Gittikçe daha fazla miktarda sunî gübre kullanılarak ve tohum ıslahı yapılarak verimlilik artırılmıştır. Tahıl ekimine yağlı tohumlara ayrılandan daha fazla toprak ayrılır, işletmelerin yüzde 16’sı tarımsal üretime, yüzde 42’si hayvancılığa yöneliktir.
Balık tutulan alanlar ancak ciddî bir şekilde korunduğu takdirde verimli olabilen kaynaklardır. Kuzey Denizi’nde yeni balık tutma alanları tespit edildiği için, isveçli balıkçı gemileri son zamanlarda Baltık Denizi’ne ve oradaki ringa balığı yataklarına yönelmişlerdir.
Ormancılık. Bir süreden beri ormancılık hızla mekanize olmaya başladı. Tomrukların akarsulara atılarak bu akarsuların ağzında bulunan fabrikalara ulaştırılmasının yerini demiryolu ve özellikle de karayolu taşımacılığı aldı. Üretilen ağaçların üçte ikisinden fazlası kâğıt hamuruna dönüştürülür, geri kalan kısmıysa, özellikle çamlar, bıçkı fabrikalarına yollanır. Kâğıt ve karton fabrikalarının büyük kısmı ülkenin ortasında ve güneyindedir.
Sanayi, ilk modern sanayi biçimleri 1870’lerde ortaya çıktı. Yakıt olarak odun kullanımına ve su gücüne dayalı metal sanayii hızla ihracatta önemli bir yer kazandı. Demir-çelik üretimi geleneksel olarak, ihracata yönelik yüksek kaliteli çelik üretmeye ağırlık verildi, günlük kullanım ürünleri (boru, putrel, sac gibi) ihtiyacı ise ithalatla karşılanıyordu. Demir ocaklarının ve «çelik-hane»lerin çoğu Ortaçağ’dan beri, merkezi İsveç’te bulunan Sve-aland’daki Bergslag İdarî bölgesinde toplamıştı; yeni entegre fabrikalarsa (yüksekfırınlar, çelikhaneler, haddehaneler) kıyı bölgesine (Lulea, Oxelösund) kurulmuştur. Son zamanlarda gelişmiş olan otomobil sanayii Volvo ve Saab (başlangıçta uçak fabrikası olan Saab hâlâ mükemmel havacılık malzemesi, özellikle askerî
TARIM
[1995]
Ürünler ve üretim
(milyon ton)
arpa 1,83
buğday 1,63
çavdar 0,24
et 0,54
pancar şekeri 0,40
patates 0,89
peynir 0,14
süt 3,55
şekerpancarı 2,35
Hayvancılık
(milyon baş olarak)
domuz 2,32
koyun 0,48
sığır 1,90
Balıkçılık 385 000 t
MADEN VE ENERJİ KAYNAKLARI
[1994]
bakır (cevher) 84 200 t çinko (cevher) 170 000 t demir (cevher) 12 980 000 t elektrik 143,4 milyar kWsa kurşun (cevher) 96 200 t
BAŞLICA İHRAÇ MALLARI
[1994]
(yüzde olarak) ulaşım donatımı 15,2
kâğıt ürünleri 9,5
kimyasal maddeler 9,5
haberleşme aygıtları 6,4
SANAYİ
[1994]
Metalürji
alüminyum çelik
dökme demir İmalat
otomobil çimento gemi yapımı
kâğıt
kâğıt hamuru
Demir cevheri, hidroelektrik enerji ve orman kaynakianyla birlikte İsveç’in sanayileşmesinin temellerinden birisi olmuştur.
İSVEÇ VE AVRUPA
Dünya çapında orta güçte bir ülke olmasına ve Hollanda ve Belçika ile boy ölçüşmesine rağmen, ekonomik bakımdan gelişmiş diğer büyük ülkeler gibi İsveç de ithalata ve ihracata büyük ölçüde bağımlıdır. Mal ve hizmet ihracatı ve ithalatı GSYlH’nın yüzde 30’larını oluşturur. Ticaretin yüzde 7O’i Avrupa’yla yapılır, Volvo-Renault örneğinde olduğu gibi bazı büyük şirketler çokuluslularla ortaklık kurmaya çalışmışlardır. 19901ı yılların başında İsveç’in ihracatının yüzde 54’ünden fazlası Avrupa Birliği ülkelerine yapılıyor, bu ülkeler de İsveç’in ithalatının yüzde 55’ini sağlıyordu. Aynı zamanda Avrupa Serbest Mübadele Birliğinin (EFTA) önemi de azalıyordu.
Bugün sorulması gereken, İsveç’in Avrupa Birliği’ne niçin girmek istemiş olduğu değil, niçin daha önce böyle bir istekte bulunmamış olduğudur. Bunun sebepleri ekonomik gerekçelerde değil, tamamen dış politikayla ilgili gerekçelerde aranmalıdır. 1812’den beri topraklarında askerî operasyon yapılmamış olan İsveç, barış zamanında her türlü ittifakın dışında kalma, savaş zamanındaysa tarafsız olma şeklindeki dış politikasına çok bağlıdır. 1989’a kadar isveçliler Brüksel’i, hiç tereddütsüz «bir kıta blokunun» merkezi olarak görüyorlardı. Riksdag’ı, hükümetin teklifi üzerine, 1 temmuz 1991’de resmî giriş isteğini onaylamaya iten, hiç şüphesiz soğuk savaşın sona ermesi olmuştur.
Stockholm. Çok iyi bir yere kurulmuş olan İsveç’in başkenti, İskandinavya’da merkezî bir konuma sahiptir.
malzeme üretmeye devam etmektedir) gibi dünya çapında üne sahip firmaların ihracatçısı olmuştur. Büyük birimler Göteborg, Trollhâttan, Linköping ve Södertâlje’de bulunur, bunlara parça üreten atölyelerse, sanayinin ademi merkezileştirilmesi sebebiyle bütün ülkeye yayılmıştır. Eskiden güçlü olan ve iyi gelir sağlayan gemi yapımıysa rekabet şartlarının ağırlığı sebebiyle pratik olarak faaliyetine son vermiştir. Nispeten güçlü olan tarıma dayalı besin sanayii tarım kooperatiflerinin elindedir.
Ulaşım ve haberleşme. Yol şebekesinin toplam uzunluğu 133 673 km’dir, bunun 13 798 km’sini devlet yolları oluşturur. Demiryolu ağı 11 202 km’dir, bunun 7 395 km’si elektriklendiril-miştir. Lulea ve Narvik (Norveç’te) limanlarına ham demir taşımaya yarayan «cevher hattı» uzun süre demiryolu ağının en kârlı kısmı olmuştur.
TARİH
Bugünkü İsveç’in en güney kısmında bulunan son kıtabuzulu-nun da erimesinden sonra insan grupları toprağa el koymaya başladılar. Skane bölgesinde bulunmuş olan en eski kalıntılar
11 000 yıl öncesine aittir. Taş devrinin sonuna doğru ilk tarımcılar güney İsveç’te yerleşmeye başlamışlardır.
Tarihöncesi ve Vîkingler dönemi
Tarihöncesi zamanlardan kalma hisarlarda ve milattan sonraki ilk beş yüzyıla ait yeraltı mezarlarında, burada çeşitli büyük değişikliklere uğrayarak MÖ 500’den MS 800’e kadar sürmüş olan Demir Devri’nin son evresi sırasında toplumun örgütlenme biçimlerinde ilerleme olduğu görülür, ilk devlet oluşumlarının ne zaman başladığı konusunda fazla bilgi yoktur. Belli başlı iktidar merkezleri arasında, bugünkü Uppland olan Mâlaren’in kuzeyindeki bölgenin imtiyazlı bir yeri olduğu sanılmaktadır. Burası, Germen tanrılar ailesine olan inancın birleştıncı bir rol oynadığı Svear’ların alanıdır.
MS 550’den 800’e kadar Svear’lar hâkimiyet alanlarım Baltık kıyıları boyunca genişlettiler ve Got’ları hükamranlıkları altına aldılar. İskandinav ortaçağının başlannda (1030-1050’ye doğru) Svearlann krallığı İskandinav yarımadasının bütün güneydoğusunu kaplıyordu. Godand adası onların kralının süzerenliğini tanımış ve bu kral İsveç’in başına geçmişti. Mâlaren Gölü’nün kıyısında yer alan büyük bir pazar olan Birka 1000 yılma kadar İsveçli Vikinglerin («koy sakinleri») Baltık denizine yaptıkları akınlann ana çıkış üssü oldu. Bu Vikingler Rus nehirlerinden yukarı çıkarak Novgorod ve Kiev’in çevresinde ilk Rus devlederinin başlangıcı olan krallıkları kurdular. Ayrıca, Arabistan ve Iran da içinde olmak üzere Doğu’yla Batı Avrupa arasında bağlantı sağladılar.
Ortaçağ
İsveç yavaş yavaş Hıristiyanlaştı. Diğer taraftan, ancak XIII. yy’m ortalarında sağlam bir merkezî idare kuruldu ve krallıkların birliği güvence altına alındı. Birger Jarl 1250’de, bütün İsveç’i yöneten Folkung hanedanını kurdu. Kilise monarşiyi destekledi
ve bunun karşılığında imtiyazlar elde etti. XII.-XI1 isveçliler Finlandiya’ya haçlı seferlerine girişti ve yy’dan itibaren fethedilip İsveç’e bağlandı. 1319’d dar İsveç Norveç’le bir birlik rejimi kurdu, iki kral kümdar tarafından idare edildi. Krallığın koruması Stockholm olmak üzere şehirler gelişti, ayrıca Alm carları da ülkeye yerleşti. Bunlar madencilik faalij rım yapıp bakır, demir ve demir dışı madenler, öze çıkarttırdılar. Asillerin gücü gittikçe arttı ve 1389’c kraliçesi Margrethe’yi iktidarı almaya davet ettiler, ten bu kadın hükümdar İsveç, Danimarka ve Noı bir araya getiren Kalmar Birliği’ni kurdu. Margret ve 1457-1463 arasında İsveç’i DanimarkalI krall; soktu. Fek çok tanınmış isveçlinin idam edildiği «S‘ banyosu» (1520) Kalmar Birliği’nin akıbetini tayin lilerin isyanıyla bu birlik feshedildi. İsveçliler 1523 sa’yı kendilerine kral olarak seçtiler.
Yeniçağ
Yeniden bağımsızlığını kazanan İsveç’te I. Gustc 1560) idareyi merkezileştirdi; kilisenin malvarlığm rolüne aldı (1527). Lutherci reformları yaptı ve lf narşiyi babadan oğula geçer hale getirdi. XVI. yy’ sında monarşi aktif bir dış politika uygulamaya kc Rusya, Polonya, Danimarka-Norveç krallığı ile som Savaşları’nda orta Avrupa’daki Katolik devletlerle y silahlı çatışmalara yol açtı. Ama, İsveç Fransa’nın müttefiki oldu. Vestfalya Antlaşmalarıyla (1648) ı büyük nehirlerin ağızlarını kontrol etme yetkisini k bundan sonra bir «büyük devlet dönemi» yaşadı, I 1658’de Danimarka-Norveç krallığını yenerek pek ce İsveç Finlandiya, kuzey Estonya ve Livonya’nın olan kısmım kontrolü altında tutmaya başladı. X nunda özgür köylüler sınıfının ortaya çıkmaya başl lerin iktidarı sınırlandı.
1680’de mudak monarşi ilan edildi. İsveç’in Ing Estonya ve Livonya’yı kaybetmesine ve bunların <; ya’ya geçmesine yol açan Kuzey Savaşları ülkey< Partiler (Fransa yanlısı Şapkalılar ile Rusya’ya o kac beslemeyen Bereliler) arasındaki kavgalar Riksdag ban takımı, burjuvazi ve köylülerden oluşan mec zayıflattı. 1789’da yeniden mudakıyete dönüştüri dizginlerini II. Gustaf ele aldı. III. Gustaf’ın yönet kültürel hayatta olağanüstü bir padama yaşand Adolphe (1792-1809) Napolyon’un planlarına karşı
Norveç’le birlik
İsveç birliklerinin yenilgiye uğramasından sonra 1 indirildi. İsveç Finlandiya’yı Rusya’ya bıraktı (1809).. İsveç tahtına vâris olarak seçilen Fransız mareşali Berr marka’dan aynlan Norveç’i 1814’te İsveç’le birleşme; ti. XIV. Kari Johan (1818-1844) adıyla kral olan Bernac ratik hükümranlığına karşı liberal bir muhalefet ol Riksdag kaldırılarak yerine, biri belediye temsilcileri, lirli bir gelire ve servete sahip kişiler tarafından seçili temsilî bir sistem, getirildi. Kereste ihracatının hızla e men, büyük farkla ana etkinlik alanı olan tarım XIX. nüfus artışım karşılayamaz duruma geldi. Bu durumı veçli, özellikle Birleşik Amerika’ya göç etti. Ekonon demir ve odun Norrland’ın gücünü oluşturdu.
XX. yüzyılda İsveç
Norveç’le olan birlik 1905’te barışçı bir şekilde f( rinci Dünya Savaşında Almanya’ya yatkın olan sa 1917’de yerini sosyal demokrat partiye bırakmak z ikinci Dünya Savaşı’nda V. Gustaf’ın (1907-1950); ki İsveç tarafsızlık politikasına bağlı kalmaya devan la birlikte «kış savaşı»nda Sovyet saldırısına karşı
Göteborg Umanı, gemilerin bütün yıl girebildiği bir limandır; 25,6 milyon ton olan yıllık trafiğinin yüzde 48’i ihraç mallan, yüzde 67’si ithal petrol ürünleridir.
İSVEÇ
>46’dan 1969’a kadar, sosyal demokrat çoğunluğun n Tage Erlander başbakanlıkta kaldı Onun yerine alme de, 1976-1982 arasında tutucu partilerin ikti-:a dönem sayılmazsa, 1986’da esrarengiz bir şekil-:eye kadar bu görevde kaldı. Sosyal demokrasi, sos-ar bakımından bütün gelişmiş ülkeler arasında en ;veç’i koruyucu devletin belli başlı örneği haline ge-lİsveç modeli»nin bunalıma girmesi üzerine, 1991 syal demokratlar iktidardan düştü.
ET VE KURUMLAR
ümdarın tamamen onursal olarak devlet başkanlığı okratik bir krallıktır. Avrupa’nın en eski anayasası layasası 1975 Anayasası’yla yenilendi ve geliştirildi. Lin temel ilkeleri milletin egemenliği, kuvvetler ayrı-.menter demokrasidir. Tek bir meclisten (Riksdag) mento yasama erkine sahiptir ve yürütme organını, jğun desteğine sahip olarak kurulmuş hükümeti ve-(Regering) deneder. Başbakan bakanlıkların başında ı birlikte çalışır.
UM
. yy’da Gustaf Vasa’nın etkisiyle îsveç Roma kilisesi bağlarını koparıp Martin Luther’in öncülüğünü yaparı benimsedi. 1544’te Devlet Evanjelik (Protestan) jldu. Herkese tam inanç özgürlüğüyse ancak 1951 ‘de vlet kilisesinin yanı sıra bir dizi serbest Protestan ki-•, ama bunları benimseyenler de çoğu zaman devlet iyesidirler.
? yıllık temel eğitim 7 yaşından itibaren bütün çocuk-jnludur. Öğrencilerin yüzde 90’mdan fazlası orta öğ-evam eder. Yerel yönetimler temel okulların, liselerin eğitiminin yönetimini üstlenmiştir. Okullarda kitap-yemekleri parasızdır (bunun masrafları yerel yöne-vlet arasında paylaşılır). 16 yaşından küçük bütün ço-para yardımı yapılır. İsveç’te 30’u aşkın yüksek öğre-u vardır.
İsveç’te oturan herkes (yabancılar dahil) devlete ait >rtasından yararlanır; vergilendirilebilir olan günlük r hastane ve tıbbî yardım masraflarının çoğunu karşı-jabalar ise 15 aylık bir ücredi izinden yararlanırlar, bu ve baba arasında paylaşılır ve çocuk 8 yaşını doldurun-r devam eder.
TÜR VE MEDENİYET
farkla hâkim dil olan İsveççe, komşu diller olan Nor-nimarkaca, İzlandaca ve Feroeice ile birlikte, büyük :pa dil ailesinden gelme olan Germen dillerinin İskanıma dahildir. Başkent çevresinde büyük ölçüde bir dil lanmış olmakla birlikte, hâlâ çok sayıda lehçe varlığım Uzun zamandır Norrland’a yerleşmiş olan ve Fin-Uy-konuşan iki etnik azınlık vardır, bunlar Finliler ve La-
iyat
:ıların gücü yüzünden Ortaçağ’ın sonunda çok yaygın an dil ve kültürünün etkisi XVI. yy’ın başında Luther-un başarısıyla daha da arttı. 1526’da Yeni Ahit’in Ola-arafıdan çevrilen ilk İsveççe versiyonu yayımlandı. Is-abı Mukaddes’in tamamı 1541 de çıktı. Bu zamana kaili sayılabilecek İsveççe belgeler hukuka ait olanlardan Edebiyatta, özellikle de edebiyatın tarihî biçiminde gö-lım Lutherci inançta ulusal dillerin oynadığı rolle açık-
XVII. yüzyılın ortasında, Descartes’m eserlerinin çev-
resinde billurlaşan Fransız etkisi ağır basmaya başlamıştır. Aydınlanma yüzyılı (XVIII. yüzyıl), özellikle III. Gustaf zamanında, modern İsveç edebiyatının atılım yaptığı yüzyıl olmuş, şiir ise daha ziyade, o sıralar Almanya’da ortaya çıkmış olan ilk romantizmden esinlenmiştir. XIX. yy’ın başında İsveç’te Fransız düşüncesinin gerileyip yerini Alman etkisinin aldığı görülür. 1810’da kurulan Phosforos dergisinin etrafında Almanya’dan esinlenen romantik şairler toplanmıştı. Bu dönemde Esaias Teg-ner’in Goethe’nin yeni klasizmini neredeyse tekrarladığı görülür. 1811’de Tegner ile şair ve Michelet tarzında bir tarihçi olan Erik Gustaf Geijer tarafından kurulan Gotik Demeği kuzey ülkelerinin, burada «İskandinavcılık» halini alacak olan Avrupa’daki romantik hareketle bağlarını dile getirdi. Bu yüzyılın ortalarına doğru, gerilemekte olan romantizmin yerini gerçekçilik ve natüralizm aldı. Güncel sorunlar konusunda tavır takınan ve toplumu eleştiren bu «angaje» edebiyatın temsilcileri «Kırmızı Oda»nm (Röda Rummet, 1879) yazarı August Strindberg (1849-1912) ile Genç İsveç grubuydu. Yeni romantizmi ise 1880’den sonra, İsveç’in bir tür olağanüstü coğrafyası olan ünlü romanı Nils Holgersson’un Serüvenleri (Nils Holgerssons Underbara Rosa Genom Sverige, 1906-1907) ile özellikle Selma Lagerlöf (1909 Nobel Edebiyat Ödülü) temsil etmiştir, iki savaş arası dönemdeki en büyük yazarlar arasında Par Lagerkvist (1951 Nobel Ödülü) ve Harry Martinson (romancı Eyvind Johnson ile birlikte 1974 Nobel ödülü) sayılabilir, ikinci Dünya Savaşı sonrasında ise, İsveç edebiyatının karakteristik özelliği yazının değeri ve mesajı konusunda karamsarlığın izlerini taşıyan bir şüpheciliktir. Bu özellik, çeşidi yeni ifade biçimlerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Sanat ve mimarî
Hıristiyanlığa geçildikten sonra, henüz pek ilkel olmasına rağmen, kilise mimarisinde eskiden kalma dış etkiler görülür. Orta-çağ’ın sonunda İsveç sanat bakımından da Hansa bölgesine dahildi. Dinde yapılan Lutherci reformlarla Alman hâkimiyeti daha da arttı. XVI. yy’ın sonunda ve XVII. yy’da sanattaki hegemonya Birleşik Eyaletler’e geçti. XVIII. yy’m ortalarında, Aydınlanma Çağı’nda ise plastik sanatlarda Fransız zevki ağır bastı. Bu, özellikle «Çin tarzı» eğilimi öne çıkan bir rokoko evresiyle belirgindir.
Tiyatro ve sinema
İsveç’te yerel topluluklar tarafından yönetilen ve paraca desteklenen 25 yerleşik tiyatro vardır, iki ulusal sahnede Kraliyet Dram Tiyatrosu ve Kraliyet Operası’na ek olarak İsveç Kraliyet Balesi gösteri sunar. Ülkede sekiz senfoni orkestrası, bunlara ek olarak yirmi kadar da bölgesel müzik kuruluşu bulunmaktadır.
XX.yy başından beri sinemanın İsveç’te önemli bir yeri olmuştur. Victor Sjöström (1879-1960) ve Mauritz Stiller (1883-1928) gibi tanınmış film yapımcıları öne çıkmıştır. Bu iki yapımcı sessiz film devrinde İsveç sinemasını zirveye çıkardılar. Onların büyük başarılarını devam ettiren sanatçı olarak Ingmar Bergman (Yedinci Mühür, 1957; Çığlıklar ve Fısıltılar, 1972; Fanny ve Alexander, 1982) sayılabilir. □
Yaban Çilekleri: Yedinci Mühûr’ün başarısından sonra Ingmar Bergman’m 1957’de çevirdiği bu filmden efsanevî bir sahne.
Stockholm’dan bu sokak manzarası,
İsveç’te erkeklere tanınan aile izninin sebebini çok güzel açıklamaktadır.
AYRICA BAKINIZ
—[b.ansu Avrupa -İMHSfl Danimarka -ESS Finlandiya
► !mH3 İskandinavya HB.ANSU Norveç
► MsU Reform
► IHS9 Rusya -IB.aksli Vikingler
Başkentteki bir otomobil fabrikasınia mola:
«İsveç modeihnin birçok sosyal yönünden birini canlandırmaktadır. Ama söz konusu model, ülkenin Avrupa Biriiği’ne girme sürecinde bunalım ve işsizlikle karşı karşıyadır.
btStgies?’