İZMİT
Kocaeli ilinin merkezi olan İzmit şehri, İstanbul, Bursa ve Gebze’den sonra Marmara Bölgesi’nin dördüncü büyük şehridir (1997). İlkçağ’da Bitinia Krallıği’nın başkenti olan ve bütün tarihsel dönemlerde önemli bir merkez olma durumunu koruyan İzmit, özellikle 1960’tan sonra bir sanayi şehri olarak gelişmiştir.
İzmit’ten genel bir görünüm. COĞRAFÎ KOŞULLAR
Marmara Denizi kıyısında, kendi adıyla anılan körfezin bitiminde yer alan İzmit, Kocaeli platosunun dik yamaçları ile kıyıdaki dar bir alüvyal düzlükte kurulmuştur. İstanbul’dan 111 km, Ankara’dan 343 km uzaklıktadır.
İldim. İzmit, Karadeniz ve Akdeniz iklimleri arasında bir geçiş kuşağında yer alır. Yazlar sıcak ve az yağışlı, kışlar yağışlı ve nispeten ılık geçer. Yıllık sıcaklık ortalaması 14,5 °C’tır. En sıcak aylar temmuz ve ağustos, en soğuk aylar ocak ve şubattır. Temmuz ortalaması 23,2 °C, ocak ortalaması 5 °C olarak saptanmıştır. Yıllık yağış ortalaması 751 mm’dir. En çok yağış aralık ve ocak aylarında düşer.
Nüfus. İzmit, özellikle 1960’tan sonra aldığı göçler dolayısıyla hızlı bir nüfus artışına sahne olmuştur. 1935’te 18 693 nüfuslu küçük bir kent durumundayken, 1960’ta 73 000’i biraz geçen nüfusu 1980’de 190 423’e 1985’te 233 338’e, 1990’da 256 882’ye ulaştı, 1997’de 202 003’e geriledi.
TARİH
Antikçağ
İzmit, Megara kolonisi olan Astakos’un Lisimahos’un Bitinia seferleri sırasında yıkıma uğratılmasından sonra, Bitinia Kralı Ni-komedes tarafından MÖ 279’da Nikomedeia adıyla kuruldu. Bitinia Krallıği’nın başkenti, kısa sürede büyük bir Helenistik şehir durumuna geldi. Roma egemenliğinde, Bitinia Eyaleti’nin merkezi, Avrupa’yı Doğu’ya bağlayan yol üzerinde önemli bir limandı. İmparatorlar şehri sık sık ziyaret ediyor ve kış aylarını burada geçiriyorlardı. İmparator Hadrianus, MS 123’teki depremde yıkılan şehri onarttı, kendisine şehir meclisi tarafından «Restitutor Nikomedeia» (Nikomedeia’yı yenileyen) unvanı verildi. imparator Diokletianus, Nikomedeia’yı Roma İmparatorluğu’nun Doğu başkenti yaptı. Godarın 256’da tahrip ettiği şehri onarttı: şehir doğuya kaydırıldı ve surları bu yeni bölümü de içine alacak biçimde yenilendi; saray, tapınak, hipodrom, hamam, resmî binalar inşa edildi. Sikkelerden anlaşıldığına göre şehirde bir Demeter tapmağı, onun iki yanında sekizer sütunlu imparator tapınakları; bunların oluşturduğu alanda bir sunak ve bir Demeter heykeli bulunuyordu. Alan bir «sütunlu cadde»yle limana bağlanıyordu. Bu dönemde Nikomedeia, Roma, Aleksandreia (İskenderiye) ve Antioheia’dan (Antalya) sonra dünyanın dördüncü büyük şehriydi.
Şehir, Büyük Constantinus’un 330’da Doğu Roma’nm başkenti olarak İstanbul’u kurmasından sonra ikinci plana düştü, ama yine de İstanbul’a giden yol üzerinde önemli bir merkezdi. II. Teodosios döneminde (401-450) bir ara yeniden parladı.
Osmanlı dönemi
1339’da Osmanlı egemenliğine giren şehir İzmit adıyla a Osmanlılar tarafından ele geçirildikten sonra, yeni bir rr.f olarak gelişen Bursa’nın gölgesinde kaldı. İstanbul’un fethi sonra İstanbul’u İran ve Mezopotamya’ya bağlayan yol üz de bir konak yeri olarak önem kazandı. Kuzey Anadok Ağaç Denizi denilen ormanlarına yakınlığı İzmit’te gemi ya; nın ve kereste ticaretinin gelişmesine yol açmıştı. 14 1509’da şiddetli bir depremden hasar gören İzmit, Yavuz S Selim döneminde (1512-1520) onarıldı ve bir tersane inşa e
Evliya Çelebi XVII. yy’da gördüğü şehirden «Mamur ve dan bir şehri muazzam» diye söz etmektedir: «Çoğu keresa carı olan âyan ve eşrafı çeşit çeşit ipekli elbiseler giyer. 3 mükellef, süslü kat kat, bağlı bahçeli evleri vardır. Şehrin b evleri yüksek tepeler üzerine yapılmış olup, kıble tarafında nize bakar. Sokakları baştan başa beyaz taş ile kaldırım d; dir. Yirmi üç mahallesinden üçü Hıristiyan, biri Yahudidir. şısında 1 100 dükkân bulunmaktadır.» Cornelius De B: 1678’de gördüğü şehrin, Türkler, Rumlar ve Ermenilerder. şan nüfusunu 30 000 olarak tahmin eder. Şehirde ipek tic. nin yanı sıra dokumacılık, çinicilik, cam işçiliği yaygındır.
İzmit, başkent İstanbul’a yakınlığı dolayısıyla XIX. yy yenileşme hareketlerinden en fazla etkilenen şehirlerden bı:
II. Mahmud döneminde, III. Selim döneminde başlayan ter: nin modernleştirilmesi çabaları hızlandırıldı, ayrıca bir basr kuruldu. 1843’te İstanbul ile İzmit arasında düzenli vapur e leri başladı. II. Abdülhamid döneminde İzmit’in ilk mutas Sırrı Paşa imece usulüyle birçok yol yaptırdı, şehri sıtmada: rumak için daha önce tuzla olarak kullanılan bataklıkları k tu. XIX. yy’da İzmit yöresindeki en önemli sanayi dalı ipek ti. Abdülmecid döneminde bir feshane ile bir çuhahane açı tı. 1893’te İzmit limanından dışarıya 1 728 000 frank değe: ham ipek satılmıştı. Anadolu demiryolunun ilk bölümü Haydarpaşa-İzmit hattı 1873’te işletmeye açıldı. 1891’de I; adapazarı, 1892’de İzmit-Ankara hattı hizmete girdi. Ulaşın kânlarının artması şehirde ticaretin ve toplumsal hayatın i meşinde olumlu rol oynadı.
Cumhuriyet dönemi
İzmit, Cumhuriyet döneminde 1950’lerin sonlarına i önemli bir değişime uğramadı. 1960’larda başlayan ve 19″” de daha da artan hızlı bir sanayileşme şehrin görünümün; ğiştirdi. Bu değişimin temel belirleyicileri şehrin topografik; sı, İstanbul’a yakınlığı, İstanbul – Ankara yolu üzerinde b: ması ve sanayi kuruluşlarının yer seçimiydi.
Eski kent, Orhan Tepesi’ndeki iç kale çevresine, yamaçlar eğimli taraça biçiminde düzlüklerinde kurulmuştu. Şehrin neksel ticaret merkezi Tepecik mahallesinin güneyinde, bu kü İstanbul – İzmit – Ankara karayolunun geçtiği kesime. Fevzıye Camii ile Pertevpaşa Camii arasındaki bölgede det antrepolar bulunuyordu. «Mağazalar İçi» diye adlandırılan day Meydanı ticaretin en canlı olduğu kısımdı. Omerağa. : haşan, Tepecik, Karabaş gibi merkez mahalleler gelenekse nut alanlarını oluşturuyordu.
1960 sonrasında İzmit, yerleşime imkân veren dar kıyı ş boyunca, doğu-batı yönünde çizgisel bir şehir olarak geliş: tanbul sanayiinin merkezden uzaklaşma ve ulaşım olanakla: lişmiş İstanbul – Gebze – İzmit ekseni boyunca yoğunlaşma iimi bu gelişmede belirleyici rol oynadı. Kıyısında kurular, s
sislerinin çekimi dolayısıyla İzmit, 1960’lardan başlayarak ik ölçüde göç almaya başladı. Şehre gelen nüfus ilk aşama-azine arazilerine ve kuzeydeki yamaçlara gecekondular ya-/erleşti, şehri kuşatan gecekondu mahalleleri oluştu.
İKONOMİ
conominin en gelişmiş dalını imalat sanayii oluşturur. İzin İktisadî yapısının gelişmesi, İstanbul’la eskiden beri olan in ilişkileriyle yakından ilgilidir. İzmit ve çevresinin ekono-yapısı Osmanlı döneminde olduğu kadar Cumhuriyet dönede de İstanbul’un talep ve ihtiyaçları doğrultusunda gelişme minde olmuştur.
ısmanlı döneminde İzmit’te dokuma dalında bazı sanayi teri kurulmuş, kereste ve gemi yapım sanayileri gelişmişti. Or-l ürünleri İzmit limanından ihraç edilen başlıca mallar ataşındı. Ayrıca yörede ipekçilik de yaygındı. Cumhuriyet dönede İzmit’te kurulan ilk sanayi kuruluşu 1936’da işletmeye açı-kâğıt fabrikasıydı. Bunu 1941’de açılan kaolin fabrikası ile 4’te işletmeye açılan ikinci kâğıt fabrikası izledi, aynı yıl selü-fabrikası faaliyete geçti. 1954’te üçüncü, 1957 ve 1979’da dör-cü ve beşinci kâğıt fabrikalarının açılmasıyla İzmit Kâğıt ve ton Fabrikası beş bölümden oluşan bir kuruluş haline geldi, rmit yakınlarına 1955’te kurulan Mannesmann-Sümerbank u Fabrikası 1950-1960 döneminin bir başka önemli kurulu-du. 1961’de İzmit yakınında Yarımca’da faaliyete geçen İpraş inerisi yöre sanayiine atılım kazandıran bir başka kamu yatı-ı oldu. 1960’tan sonra İzmit ve çevresindeki sanayi yatırımcıda özel kesimin payının arttığı görülmektedir. Bu yatırımla-erçekleştiren başlıca etmen merkezden uzaklaşma eğiliminde ı İstanbul sermayesiydi. İzmit yöresinin İstanbul’a yakınlığı, şmiş altyapı olanakları, işletmelere hammadde sağlayan ka-kuruluşlarının varlığı bu yoğunlaşmayı teşvik eden başlıca :iliklerdi. Böylece İzmit ve çevresi merkezleri İstanbul’da olan ;etlerin üretim yeri durumuna dönüştü. Ancak yaratılan değer ınbul’a aktarıldığı için, imalat sanayii dışında ticaret, finans, metler gibi kesimlerin gelişmesi sınırlı kaldı, îanayi doğu-batı ekseni doğrultusunda kıyı şeridinin genişle-
i yerlerde kümelenmiştir. İzmit’in hemen batısındaki geniş nda klor-alkali, Mannesmann-Sümerbank Boru, SEKA Kâğıt rikaları yer almaktadır. Bu bölgenin 2 km kadar batısında De-ce’de karayoluyla deniz arasındaki alanda Çeliksan, Türk-blo, Petrol Ofis, Shell, Koruma Tarım İlaçlan gibi tesisler yer :. Bu bölgenin 5 km kadar batısında, Yarımca-Tütünçiftlik ıvkiinde (Körfez ilçesi) İpraş, Petkim, Süper Fosfat, Mobil, ıgaz dolum tesisleri bulunmaktadır. İzmit’in doğusunda kalan lümde Good-Year, Philips, Tekfen, Ansa, Pirelli, Çelikhalat, bak gibi kuruluşlar yer almaktadır.
TARİHÎ ESERLER
Kaynaklarda sözü edilen antik dönem eserleri (Augustus, Ro-a, Diocletianus, Demeter tapmakları, Hipodrom, gimnasium, raylar, resmî binalar, sütunlu cadde) günümüze ulaşamamıştır, ıtik dönemden yalnızca surlar, sukemerleri ve tepecik mahalle -ıdeki bir evin temelini oluşturan anıtsal bir çeşmenin kalıntıları îşabilmiştir. Moloz taş ve tuğladan yapılmış dış surlar Roma, vşirme malzemeyle inşa edilmiş iç kale Bizans dönemindendir. İzmit’teki Türk eserlerinin en eskisi Süleyman Paşa’nın babası ına yaptırdığı (XIV. yy ortaları) Orhangazi Camii’dir. Bu cami iç lenin ortasında bir kilise kalıntısı üzerine inşa edilmiş, moloz taştı, kare planlı, ahşap çatı ile örtülü sade bir yapıdır. Hünkâr mah-
i ile son cemaat yeri 1843’te eklenmiştir. XVI. yy’ın ilk çeyreğin-: inşa edilen imaret Camii, daha sonra Mimar Sinan tarafından
KOCAELİ SANAYİ FUARI
İzmit Ticaret ve Sanayi Odası’nın girişimiyle, 28 haziran 1966’da açılan Kocaeli Sanayi Sergisi, Kocaeli Sanayi Fuarı’nın başlangıcım oluşturur. Konunun daha çok kendisini ilgilendirdiğini ileri süren İzmit Belediyesi 1967’deki sergiyi kendisi açtı ve 1968’de sergi çalışmalarına ara verildi. Ertesi yıl İzmit Belediyesi ve İzmit Ticaret ve Sanayi Odası sergiyi ortaklaşa düzenlemeyi kararlaştırdılar. Aym yıl Ankara-ls-tanbul, İzmir-lstanbul yollan arasında kalan bataklık alanın kurutulmasıyla elde edilen 30 dönümlük alanda üçüncü sanayi sergisi açıldı. Sonraki yıllarda fuar alam daha da genişletildi. Sergi, 1972’den itibaren Kocaeli Sanayi Fuarı adıyla düzenlenmeye başladı. Ürünlerin tanıtımına ve pazarlanmasına katkıda bulunmak amacıyla düzenlenen fuarda çeşitli eğlence ve kültür faaliyetlerine de yer verilmektedir.
onarılmış, XIX. yy’ın ikinci yansında yenilenirken klasik dönem 17 ağustos 1999 depreminde özelliklerini kaybetmiştir. Sadrazam Rüstem Paşa’nın kâhyası İzmit İpraş tesislerinde Mehmed Efendi’nin Mimar Sinan’a yaptırdığı (XVI. yy) Mehmet- meydana gelen yangın. bey Camii (Feyziye Camii) 1894’teki depremde yıkılmış, 1896’da-ki onarım sonrasında günümüzdeki biçimim almıştır. Pertev Pa-şa’nın isteği üzerine kethüdası Sinan Ağa tarafından yaptırılan (1572-1579) Pertevpaşa Camii (Yenicuma Camii) özgün biçimiyle günümüze ulaşmış bir Mimar Sinan eseridir. Kesme taştan, kare planlı, tek kubbeli, çifte revaklı yapı, dıştan üç katlıymış izlenimini verir. Mermer mihrabı ve minberi geometrik motiflerle bezenmiştir. Avlusunda piramit örtülü, on iki köşeli bir şadırvan bulunmaktadır. Avlunun kuzeybatısında günümüzde çocuk kütüphanesi olarak kullanılan sıbyan mektebi yer almaktadır. Cami ile birlikte bir külliye oluşturan medrese odalan, imaret, hamam, kervansaray yapılarının ise sadece temelleri bugüne ulaşabilmiştir. 1560 tarihli Mehmetbey Hamamı üç bölümlü soğukluk, halvet ve külhan bölümlerinden oluşmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk deniz üslerinden biri olan ve Yavuz Sultan Selim (1512-1520) ve II. Mahmud (1808-1839) dönemlerinde yemlenen tersane, şehirdeki önem-
li mimarî eserlerden biridir. Orhangazi Camii’nin karşısına cami ile birlikte yaptırılan Canfedakadm Çeşmesi 1828’de onarılmıştır.
1713 tarihli Mısırlıoğlu Çeşmesi, iki yüzlü mimarîsiyle dikkat çeken bir yapıdır. Bugün arkeoloji müzesi olarak kullanılan Hünkâr Kasrı (Sultanabdülaziz Sarayı, Av Köşkü, Küçük Saray) Garabet Amira Balyan’ın eseridir. Süslemeleriyle ilgi çeken binamn tavanındaki sıva üstüne yağlıboya resimler Fransız ressam Sasson’un eseridir. Şehirdeki diğer tarihî eserler arasında XVIII. yy’dan Yeni Hamam, XIX. yy’dan Küçük Hamam ve Yalı Hamamı sayılabilir. □