KAŞGARLI MAHMUD VE DİVAN’I
Karahanlı soyundan Barsganlı Hüseyin’in oğlu Kaşgarlı Mahmud (Mah-mud bin Hüseyin bin Muhammed), Kaşgar’da medrese öğrenimi görmüş, sonra Bağdat’a yerleşmiştir. Türk illeri arasında yaptığı gezilerde yöre Türklerinin dülerini, gelenek ve göreneklerini inceleme fırsatı bulmuştur.
Kaşgarlı Mahmud, her ne kadar İslam’ı benimsemiş, Abbasî yönetiminde yaşamayı tercih etmişse de Türklükten ve Türk kültüründen kopma-mıştır. Araplara Türkçe öğretmek, Arapçanın Türkçeden üstünlüğü konusundaki yaygın inanışa tepki duyarak, Türkçenin de en az Arapça kadar zengin bir dil olduğunu kanıtlamak için Divanü Lugati’t-Tiirk (Türk Lehçeleri Sözlüğü) adlı eserini hazırlamıştır (1072-1074). Abbasî halifesi el-Muktedi7ye sunduğu sözlüğünde yaklaşık olarak 7 500 Türkçe madde başı kelime yer alır: kelimeler Arap dilbilgisinin kelime kalıplarına göre sıralanmış, tanımlar Arapça olarak yapılmış, çeşitli Türk boylarının halk edebiyatlanndan derlenen savlar, sagular, koşuklar tanımları pekiştirmek amacıyla kullanılmıştır. Divan’da özellikle Karahanlıcanın (Hakaniye Türkçesi) kimi dilbilgisi özelliklerinden de söz edilmiştir. Ayrıca Doğu Türkistan ile Maveraünnehir ve Bizans arasındaki bölgede yaşayan Türk boylarının tarihleri, coğrafyaları, gelenek ve görenekleri üzerinde kısa bilgüer verilerek kitaba ansiklopedik bir nitelik de kazandırılmıştır. Kaşgarlı, sözlüğüne renkli bir Türk dünyası haritası da eklemiştir. Kilisli Rıfat (1915-1917), Resim Atalay (1939-1943), Dehri Dilçin (1957), Ro-bert Dankoff-James M. Kelley (1982-1985) bu sözlük üzerinde bilimsel çalışmalar yapmışlardır.
