KIRGIZİSTAN
Sovyetler Birliği’nin dağılması üzerine 1991’de bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkan Kırgızistan, az nüfuslu, kaynaklan sınırlı bir ülkedir. Tarım ve sanayideki gelişmeler sayesinde hayat standardının yükselmesine rağmen, yine de bağımlı bir çevre görünümündedir.
KIRGIZİSTAN
Ktrghtztstan Uluslararası kod: K Yüzölçümü: 199 900 km2 Nüfas: 4 576 000 [1996]
Nüfus yoğunluğu: 23 kişi/km2 Başkent: Bişkek (589 800 nüf.) [1995]
Resmî dil: Kırgızca 0in: Müslüman Para birimi: ruble
Hükümet ve yönetim Anayasa: 1993’te kabul edilen anayasaya göre çok çok part_ huriyettir.
Kurumlar: Meclis (5 şubat 1995) 2 bölümden oluşur. Hain:* edildiği Halk Yüksek Meclis Temsilciler Toplumu; 70 üye Yüksek Meclis Yasa Toplumu: 35 üye.
Ekonomi GSMH: 3,381 milyar dolar [1996]
Kişi başına GSYIH: 739 dolar [1996]
İthalat: 522 milyon dolar [1995]
İhracat: 409 milyon dolar [1995]
Eğitim ve sağlık Okuryazarlık oram: yetişkin nüfusun % 95’i Ortalama ömür: 66 [1992]
Çocuk ölüm oram: %o 28,1 [1996]
Talaş’ta düzenlenen Manas şenlikleri.
j ı
i:1.
Unlii Kırgız yazar Cengiz Aytmatov.
Asya’nın orta kesiminde yer alan Kırgızistan, kuzey ve kuzeybatıda Kazakistan’la çevrilidir. Güneybatısında Özbekistan, güneyinde Türkistan ve Tacikistan yer alır. Güneydoğuda azamet-
li Tien Şan Dağlan’nm bir parçası olan Kökşaalatav, Çin Halk Cumhuriyeti ile sınır oluşturur.
COĞRAFYA
Kırgızistan genel olarak dağlık bir ülkedir. Doğuda, Çin sınırında yükselen Pobyedıy (7 439 m) ve Han Tengri (6 995 m) doruklan ülkenin en yüksek noktalarım oluşturur. Bu bölge doğuya doğru Çin’e uzanan ve batıya doğru Kırgızistan’a yayılan heybetli Tien Şan sisteminin merkezidir. Doğu sınırının belkemiğini oluşturan Tien Şan sistemi sırasıyla Kökşaalatav, Alay ve Zaalay sıraları olarak belirirler. Güneyde Tacikistan’ın bitişiğinde Pamir küdesi yer alır. Ülkenin güneydoğusunda büyük Ferga-na çöküntüsü uzanır. Kuzeydoğuda, Han Tengri’nin nisbeten yakınında Kungey Alatav ve Terskoy Alatav arasında benzer bir büyük çukur, 1 608 m yükseltide ve 6 236 km2 alanında Isık-Kul Gölü yer alır. Karlarla kaplı doruklarla çevrili Işık-Kul Gölü, Orta Asya’nın en dikkat çekici doğal güzellikleri arasındadır. Ülkenin büyük bölümünü kaplayan engebeli dağ ve havza yapısı ve orta ve batı bölgelerindeki dağlık yaylalar, batıda güneydoğudan kuzeybatıya uzanan ve Çatkal Dağları ile birleşen Fergana Dağları ile Fergana çöküntüsünden ayrılır. Kuzeydeki Kırgız Sıradağları, Tien Şan sisteminin en kuzeydeki sınırını oluşturur. Fergana çöküntüsü dışta tutulursa ülkenin önemli düzlükleri kuzeydeki Çu ve Talaş vadileridir. Toplam ülke topraklarının yüzde 15’ini kapsayan bu alçak alanlar başlıca yerleşme bölgeleridir.
Dağ sıralarının yüksek yamaçları sürekli kar ve buzla kaplıdır. Buzlu dağlardan aşağılara doğru akan, bazıları hırçın çok sayıda kısa ırmak vardır. Fergana çöküntüsünü sulayan Narin Nehri, kuzeybatıya doğru akışım sürdürür ve birçok kol alarak Sirderya’yı oluşturur. Çu Nehri Kırgız Dağları’nı aşarak Bişkek bölgesindeki dağ eteklerini akaçlar. Bu nehirler önemli hidroelektrik potansiyele sahiptirler.
Iklım. Denizlerden uzaklığı ve çevredeki ovalardan yüksek oluşu Kırgızistan’ın iklimini etkiler. Cumhuriyet kuzey, batı ve güneydoğuda Orta Asya’nın stepleri ve çölleriyle çevrilidir. Bu içerdeki dağlık alanlarla iklim ve görünüş bakımından göze çarpan bir karşıtlık oluşturur. Dağ yamaçlarının dışa bakan alçak kısımları, çölden gelen sıcak rüzgârların etkisindedir. Ülke topraklarının çoğu bu sıcak çöl bölgesinin üstünde, ama yüksek soğuk çöllerin alanda bulunan bir geçiş bölgesinde yer alır. Bu bölgede iklim yüzey şekillerine göre değişiklik gösterir: batıya ve kuzeye
bakan yamaçlar genellikle daha fazla yağış alır. Yükî: likte yağışlar da artar. Vadilerde yazlar sıcak ve kur£_* ma sıcaklık temmuzda 28 °C, ocakta – 18 “C’tır. Oru. yağış miktarı 170 mm ile 265 mm arasında değişir.
Bitki ve hayvan varlığı. Çok yüksek tepeler dışın-tan’ın yüksek kesimi Alp ve Alp altı tipi çayırlarla :■. kesim tarıma, özellikle koyun, sığır ve at yetiştiricılf-lidir. Daha alçak steplerde ve Çu Vadisi ile Fergars : nün verimli topraklarında çeşidi bitkisel ürünlerin csr-Pamuk, şekerpancarı, tütün, afyon yetiştirilir. Ülke ::: yüzde 2-3’ünü kaplayan ormanlık alanlar vadiler bey-zeye bakan yamaçlarda yoğunlaşmıştır. Ormanlar;; türlerinin başlıcaları boz ayı, yaban domuzu, vaşa^ Ağaçlıklı vadilerde ve dağlık steplerde dağ keçisi, gey_-n yaşar. Dağlarda pek çok kuş vardır: dağ kekliği y£:-kaynaklarının çevresinde bulunur; küçük karga, çî; türleri alpin bölgelerde yaşar. Çöl bölgelerinde çeşitler; şakrak kuşu, kırmızı sığırcık gibi kuşlar ve ksr.-yılanlar gibi sürüngenler bulunur.
Nüfus ve yerleşme
Sovyet döneminin başlangıcından beri yerleş”: ekonomik gelişmeye paralel olarak önemli ölçüe= : 1920’de yüzde 12 olan şehir nüfusu bugün yaklaş-‘ ulaşmıştır. Yerleşmeler Çu Vadisi ve Fergana çökur r-ğunlaşmıştır. Türkçenin kuzeybatı lehçelerinden f_:x nuşan ve Orta Asya Türk halklarının en küçük gr_r _ ran Kırgızlar ülke nüfusunun yaklaşık yüzde 5C’t_”-Ülkede ayrıca Ruslar (% 18), Özbekler (% 18), Ui-î 2,5), Tatarlar, Almanlar, Kazaklar, Uygurlar, Tacü–.’ Ruslar ve Ukraynalılar daha çok kuzeyde, Bişkek t: ş ğunlaşmışlardır. Eski çağlarda Tien Şan bölgesir-r -Kırgız kabileleri Orta Asya’nın en büyük göçebe ::c dan biriydi. Hayat tarzları, geri ekonomik düzey-i.” sözlü gelenekleri hariç tutulursa görece düşük ku.r-“; leriyle belirleniyordu. Sovyet döneminde yerleşik r.ı ■ leri Kırgızların tarzında büyük değişiklikler rr.e; ü’ Göçebeliğin tümüyle terk edilmesi tarımın kollek:.: le birlikte ev inşası ve tarım araçları yardımı gibi larıyla gerçekleşti. Bir kuşak içinde Kırgızlar, ataer.–lumdan, çağdaş sanayi toplumuna geçtiler. Bu değ■-ve yaşama biçimine olduğu kadar nüfus eğilimler-‘ i : ölüm oranları düşerken, ortalama ömür yükseld: l–‘-göre ülkede doğum oranı binde 24,3, ölüm orar„ :r-ğal nüfus artış hızı binde 16’dır.
ı
■ ‘J :ıM
■- a . j
T- *
jr f -31 . â
■
.illi j d • -I I
ini
m
■r :â
J
n
– 3
238
