Dış dünya ile ilgili bilgilerin % 80 ini gözlerimizle, % İ ni ise burnumuzla alırız; Buna rağmen koku alamayınca dünyadan aldığımız zevk çok azalır, örneğin nezle iken yemeklerin tadmı alamayız. Kokuyu burun tavanında koku mukozası (olfaktor mukoza) denen alan hisseder. İnsanda bu akın 5 cm2 kadardır. Köpek ve diğer iyi koku alan hayvanlarda koku alanı çok daha geniştir. Az koku alan canlılara (insan gibi) mikrosmatik, çok iyi koku alan canlılara (köpek vb) m ılkıhosrrsatik denir. Koku mukozası vücutta* sinir sisteminin dış dünyaya en yakın olduğu bölgedir. Şekilde koku mukoza anın mikrosköpik yapısı görülüyor Bununda, i0-20 milyon koku alma hücresi bulunur. Koku hücreleri arasındaki destek hücreleri mukus salgılar. Ancak mukusda eriyebilen ga:: ve buharların kokusu alınabilir. Maddelerin koku eşiği çok değişiktir, örneğin eter havada ancak 5.83/mg litre konsantrasyonda iken hissedilir, buna karşı sarımsağa koku veren rtıethyl mercaptan litrede 0.0000004 mg konsantrasyonda tkfen bile hissedilir (bazı ülkelerde sarımsak yiyip otobüse vb binenlerden ceza alınışının nedeni veya sarımsak yeme ali!,kanlığının boşanmalara yol açışı). Bir kokunun artıp azaldı! mf anlayabilmek için koku verici maddenin konsantrasyonu % 30 değiştirilmelidir. Koku verici (odorifer) madde ko-kı mukozasına çarpınca* koku hücrelerinde bir elektrik akımı dpğar. Koku verici moleküller genellikle 3 – 20 atom C
C atomu sayısı aynı, fakat yapıları farklı moleküller («itli kokular verir. Çok kokulu maddeler genellikle hem luria, hem de lipidde eriyen cinsdendir.
Koku verici maddelerin koku hücresinde şu 3 değişmeden birini yaptığı varsayılmaktadır: enzimlerin bloke edilişi, yüzey elektriğinin değişmesi ve hücre zarrnın Na’a geçirgenliğinin değişmesi. İnsanlar 8000-10.000 kadar kokuyu birbirinden ayırt edebilir. Kokunun yönü, koku verici maddenin iki burun deliğine farklı zamanlarda gelişi ile ilgilidir.
Burun olağanüstü bir organdır. Bilim ve tekniğin bütün ilerlemelerine rağmen henüz kokuları burun kadar ayırtede-bilen bir cihaz yapılamamıştır. Koku verici maddenin burrva yaklaştırılması ile kokunun tanınması arasında saniyenin bir fraksiyonu kadar zaman geçmektedir, bu kadar hızlı bir analiz henüz kimya mühendisliğinin rüyasıdır. Bugün henüz koku verici maddenin kimyasal yapısı ile koku algılaması arasındaki ilişki anlaşılmış deağildir. Akademisyen Ivan Pavlov koku almanın fizyolojide en kompleks sorunlardan biri olduğunu söylemiştir.
İnsanların kokulara tepkileri çok değişiktir. Bütün sağlam insanlar orman, ırmak ve kır kokusunu gün başlarken daha iyi alır. Kahvaltıdan sonra koku hissi önemli oranda azalır. İlkbaharda ve yazın koku hissi kış ve yaza göre daha kuvvetlidir. Kadınlar erkeklerden daha iyi koku alır (özellikli ovülasyon zamanı). Koku alma hissi, eğitimle arttırılabilir, örneğin Sibirya avcıları geceleri ormanda hiçbir ağaca çarpmadan yürüyebilirler, ağaç gövdelerinden gelen kokulara göre yol almaya alışmışlardır.
Hayvanlar dünyasında burun büyük rol oynar, hayvanlarda koku hissi tad hissinden 10.000 kat daha gelişmiştir. Bir kilere giren bir fare asla kokmuş bir peyniri yemez, daima en taze peyniri yer. Köstebek 1,5 m. öteden baş yemeği olan yer solucanlarının kokusunu hisseder. Dahası var: som balıkları doğdukları ırmağı terkederek 800 km. denize açıldıktan sonra bu ırmağın kokusunu alarak 800 km geri dönerler ve doğdukları ırmağı tekrar bularak oraya yumurtlarlar 300 yıldan beri madenciler madene inerken yanlarına bir kanarya alırlar, bu kuşlar toksik gazlar varsa hemen ölür, Son 20 Yılda köpeklere yeni meslekler bulunmuştur Köpeklerin koku hissinden maden bulmada yararlanılmaktadır. I964*de FinlandiyalI Profesör Kahme kendi eğittiği Lari adlı bir toban köpeği yardımı ile Lari adını verdiği bakır madeni ni bulmuştur 1966’da SSCB’de Carelia’da “jeolog köpek ler” kullanılmaya başlanılmıştır. Bunların 7 13 m. derinlik te, S0 tm. kar veya bataklık altında olsa bile, pyrlte imden (•rint keşfettiği görülmüştür. Birgün şöyle bir olay |6rülm(i| (Ur <ıva bulucu köpek pembe calcite yataklın illerindi İn »t la
i . .1…….. I___I_______t__I__•__u___-i*.. ___
cifre (cınnabar) denen civa minerali bulunduğu anlaşılmış Köpek bu keşfi ile SSCB Bilimler Akademisinden Prof. Vernadski ve A. Saoukov’un bu yoldaki hipotezlerini doj lamış oluyordu. Bugün bu 4 ayaklı maden araştırıcıları 20’den fazla kimyasal elemanı kokusu ile birbirinden ayıı debildiği bilinmektedir Köpekler insan içirt kokulu olma cisimlerin de kokusunu alabilmektedir. Özel eğitilmiş iki pek 100 km. uzunluğundaki bir doğal gaz borusundan k kolup olmadığını 10 gün içinde ortaya koyabilir, bu işin bazlarla yapılışı çok daha zaman alıcıdır. Köpekler güm kontrollerinde ve özellikle uyuşturucu taşıyan kişi ve ba lari bulmada da yararlıdır. Polis köpeklerinin kokladığı çük bir kumaş parçasından vb. iz sürerek o kumaşı gi) bulması ise günlük olaylardandır.
Son zamanlarda kokuları tanımada ışıkverici (lüminev bakteriler kullanılmaktadır, bu bakteriler milyonda bir k santrasyondaki bir gaz karşısında bile ışımaya başlar, bu 500 kadar kimyasal maddenin varlığı bu arttaç için özel ı tilmiş yüzlerce bakteri suşu sayesinde tanınabilmcktcdir. E teriyel “bürün”, kaçakçı ve teröristleri bulmakta, kimya, ve kağıt endüstrisinde, operasyonlarda anesteatik gaz ka< larını tesbitte kullanılmaktadır;. SSCB’de mikrobiyolojik y temle petrol ve doğal gaz aranması üzerine birçok pat alınmıştır. Genetik mühendisliği gen aşıları yaparak, “fc nu” daha duyarlı bakteriler yaratma çabası içindedir. I füm endüstrisinde ve tıpda değişik kokulan ayırt etmek an ile “elektronik burunlar” kullanılmaktır