Lastik Ağacı: GUAYUIE
Lastik Ağacı: GUAYUIE
Dr. Narçın Palavarı — ÜNSAL*
dünya üzerinde tanınan bitkilerin 2.000 tü-‘ünün lastik içerdiği bilinmektedir; fakat dan yalnızca bazıları lastik üretiminde < olarak kullanılmaktadır. Bunlardan prensıip ojarak Güneydoğu Asya’da ye-Hevea brasiliensis (kauçuk) ve Kuzey Ame-yarı kurak bölgelerinde bulunun Partin argentatum (guayule) lastik elde edil-de yaygınlıkla kullanılmaktadır. Görkemli ı ağacına zıt olarak guayule. göze pek ayan, 1 metreden daha az yükseklikteki ■dır. Keza bu iki bitki, iklimsel gereksin-inde de birbirlerine karşıttırlar. Hevea, Dn’da ekvatoral bölgede, çok yağmurlu or-rda yetişirken, guayule, subtropikal ve ılı-iklimli yağmuru az olan Meksika ve Tek-iki yaylalarda yetişir. Tüm bu farklılıklara ı, bu iki bitkideki lastiğin türü aynıdır, uayule, ayçiçeğinin dahil olduğu Compo-familyasının ve Parthenium genusunun bir dir. Partheinum 16 türe sahiptir. Guayule.
Parthenium argentatum dur. Çok yıllık kııçuk çalı görünümündeki guayule bitkisi, üzeri beyaz koruyucu mumla kaplı dar yapraklara sahiptir ve bu yapraklar gövde boyunca almaşlı bir düzende yer alırlar, küçük çiçekleri kubbemsi yapıdadır. Genellikle 60 cm. yükseklikte, uzun yaşamlı ve dayanıklı bitkilerdir. Yıllık yağmur miktarı çok düşük olan çöllerde 30 – 40 yıl yaşarlar.
Bu bitkileıin 6 m. ye kadar inebilen kökleri ve bunların üzerinde de yoğun lifsel görünümde yan kökler vardır ki, bunlar da 3 m. kadar yana doğru yayılabilirler. Bu kök ağı guayulenin, çok geniş hacimdeki çöl toprağından nem toplamasını sağlar ve böylece devresel kuraklıklarda yaşamlarını sürdürebilme olanağı elde ederler. Böyle kuraklık koşulları söz konusu olduğunda, bitki bir diğer koruyucu mekanizmasını aktif hale geçirir ki, bu da uyku halidir. Meksika’nın bazı kısımlarında guayule, yıllarca yağmur almadığı durumlarda bile yaşamını bu yol ile sürdürebilmektedir.
Guayulenin doğal »yaşam yeri genellikle, yaz aylarında yıllık yağmur miktarı 230 – 400 mm. olan sahalardır. Bitki en çok, suyu süzen topraklarda yetişir ve su birikimi olan topraklar guayule için uygun değildir. Doğada, kumul, taşlık, kalkerli ve kolay ufalanan topraklarda yetişirler.
Guayulede, Hevea’dan ve diğer lateks üreten bitkilerden farklı olarak lastik, damarlarda olmayıp ince zarlı hücrelerde bulunur. Lastiğin 2/3 si gövde ve dallardadır, geri kalanı köklerde bulunur, yapraklarda ise yoktur.
Doğal guayule, ortalama olarak kuru ağırlığının yo 10’u kadar lastik içerir. Fakat guayule oldukça kalıtsal farklılıklara sahiptir. Guayulenin bazı türleri pek çok lastik üretirken, diğerleri hemen hemen hiç üretmez. 1940’larda % 26 oranında lastik içeren türler bulunmakla birlikte, bu bitki türü kültüre alındığında, 4 yıl sonra kuru ağırlığının % 20’si oranında lastik verdiği görüldü.
* İct.’.nhııl llniv»r«it«<! Fen Faloiltoci Riuoloii Bölümü
Lastik kalıtsal özelliklere bağlı olduğu gibi, çovre koşullarına da bağımlılık gösterir, Guayule. aktif yetiştiğinde az miktarda veya hiç lastik üretmez. Eğer bitki bir baskı altında ise, büyüme yavaşlar ve fotosentez ürünleri lastik üretimine dönüştürülür. Böylece, soğuk havada veya çok düşük nem ‘koşullarında büyüme yavaşlayınca, lastik içeriği artmaya başlar. Ayrıca, lastiğin bitki tarafından kullanılıp metabolize edilmediği ve en az 10 yıl bünyesinde sakladığı kanıtlanmıştır. Bu bitkiler, çok uzun yıllar lastik içeriğinde bir kayıp olmaksızın doğada kalabilmektedirler.
Bu verilerden başka, terpen, seskuiterpen, diterpen, gliserid ve molekül ağırlığı küçük po-liisopren hidrokarbonları içeren reçine kanallarının, bu bitkide bir baştan bir başa yer aldığı ve bu kanalların da bitkinin kuru ağırlığının % 10 – 15 ini oluşturduğu belirlenmiştir.
Guayulenin çiçekleri yağmur ve böcekler yardımı ile tozlaşırlar. Çok küçük olan tohumları profilik fazda üretilir ve bir bitki, bir kez yağan yağmurdan sonra binlerce tohum meydana getirebilir. Sağlıklı yetişen bir bitki yaz ve sonbahar boyunca süreklî çiçeklenir ve tohum tutar. Eğer tohumlar dikkatli depo edilirse yıllarca canlı kalabilirler. Son zamanlarda, 20 yıllık tohumların % 90 çimlenme gösterdiği belirlenmiştir.
Zirai Üretim
Nem, guayulenin yetişmesinde belki de en cnemli etmendir. Yağmurun az olduğu bölgelerde yetişen bitkilerde, ticari kalitedeki lastiği elde etmek 7 yıldan fazla zaman alabilmektedir. Doğal yetişme yerinde yıllık yağmur miktarı 230 mm. gibi çok az olabilir. Fakat araştırıcılar ticari kalitedeki lastik üretimi için yılda 280 -640 mm. nin gerekliliğini ortaya koymuşlardır.
Guayelenin başarılı bir şekilde üretiminde en önemli etken, toprağın nem tutma karakteristiğidir. İyi su süzen toprak gereklidir ve yapılan araştırmalar, kumlu toprağın bu bitki için ideal olduğunu göstermektedir. Bitki, sıkı ve suyu iyi geçirmeyen topraklarda büyümez. Guayule, biraz da gübreye gereklilik duyar, orta derecede gübrelendirilmiş topraklarda iyi yetişir.
Sulama, büyüme hızını arttırmada da önemli etmendir. İyi bir sulama ile guayule, 3 yıl içinde ekonomik hasat büyüklüğüne erişebilir. Hatta deneylerde, 2 yıl içinde bile bu büyüklüğe erişilmiştir. Kuru saha çiftçiliğinde genellikle ekonomik üretim için daha çok zamana gerek duyulur Bu verilere ek olarak araştırıcılar uzun çalışmalar sonucunda, tohumların doğrudan doğ-
Guayule gövdesinden enine kesit. Boyanmış lastikler, siyah noktalar halinde ve reçine kanalları da beyaz delikler olarak görülmekte.
rüya toprağa ekilebileceğini buldular; fakat guayule tohumları çok ufak olduklarından, toprak yüzeyine çok yakın bir şekilde ekilmeleri gerekmektedir.
Guayule, normal olarak kökleri ile birlikte, tümüyle hasat edilir. Son zamanlarda budama yön temi değiştirilerek, çalılar yerden 5 cm. yukarıdan kesilip alınmakta, böylece gövde, dal ve yaprak hasat edilmektedir. Bitkideki lastiğin 1/3 ünü içeren köklerin, çoğu, tekrar filizlenerek yeni <;a lılar oluştururlar ve 1 yıllık budanmıç çalı 2 yıl lık yaşlı fide halini alır. Böylece kısa zamanda, daha çok verim elde etmek olasıdır.
Lastik Özütlemesi Hevea lastiği gibi, guayule lastiği da SC İti isopren moleküllerinden yapılı bir polimerdlr İscpren üniteleri arka arkaya gelip birleşorek binlerce C atomu içeren büyük bir molekül meydana getirirler.
Guayule bitkisinde lastik kauçukta olduğu gibi yarık açılarak akıtılamaz; ancak fiziksel vo kimyasal yollarla diğer bileşiklerden ayrılması gerekmektedir. Ayrıca, hasattan sonra bitki tüm olarak saklanmalı ve birkaç gün içinde özütlen-melidir. Bundan başka her özütleme evresi ge cikmeksizin yapılmalıdır.
Ekonomideki Önemi Daha çok Meksika ve Amerika’da üretimi yapılan hevea lastiği, özellikle tekerlek lastiği
pırtımda kullanılmaktndır Amerika Birleşik svletleri tarafından ithal edilen lastiğin % 70’ı
kerlek lastiği, geriye kalan ‘/ 30 ise lateks etiminde kullanılan kayış ve ayakkabı yapımda kullanılmaktadır. Mekanize ziraate el-irişli olmakla birlikte, Guayule bitkisinin üreri fiyatı hakkında da ‘kesin bir bilgi vermek jgün imkânsız görünmektedir. Bu bitkinin bir /antajı, arazide lastik içeriğini kaybetmeksizin ırakılabilmesidir. Ayrıca, dayanıklı ve yıllarca aşayabilir olmaları bir diğer üstünlüktür. Bitki uvvetli büyümese bile, lastik içeriğinde kaybı Imaz. Lastik birikim yönü bir yana, guayule itkisi, yarı kurak arazideki toprak erozyonunu urdurması bakımından da son derece uygun «r bitkidir. Bu özellik yarı kurak boş bir arazi-tin üretimini arttırmada çok önemlidir.
Guayulenin henüz ticari yönden gelişmemiş >lmasına karşın, yan ürünlerini de ele almak ‘ararlı olacaktır. Guayule yapraklarından elde îdilen son derece sert mumun erime noktası mgün en iyi kalite mum diye bilinen karnauba numunun erime noktasından daha yüksektir. Kar-laubada olmayan beyaz, berrak renkteki guayule mumu, yapraklardan kolayca ve çok miktarda elde edilebilir.
Benzer olarak öğütme sırasında çıkan posalar kağıt ve karton yapımında kullanılabilmektedir. Ayrıca reçine de ticari bir değere sahiptir.
Guayule lastiğinin üretimini arttırmak için kuşkusuz genetik, fizyolojik ve biyokimyasal yönden birçok araştırmalara gereklilik vardır.
Yurdumuzda da Güney Anadolu’da kültürü denenmiş olan bu bitkinin ekonomimize faydalı olacağı açıkça ortadadır. Bu bitkiye gerekli önemi göstererek Guayule için son derece uvgun görünen Güney Anadolu Bölgesi’nde üretimini ele almak, memleketimiz için faydalı olacaktır.
Bu derleme yazı, American National Academy of Scien-ces’in “Guayule, An Alternative Source of Natural Rubber” adlı kitabından (1977) hazırlanmıştır.
• Pek çoğumuzun yeryüzünü, ağır ve yavaş değişen bir yer olarak düşünmekten hoşlanmamıza karşın, depremlerle birlikte gelen deprem dalgalarının hızının saatte 18.000 mil’e (ses hızının 24 katı) ulaşabildiğini hiç düşündünüz mü?