LİKENLER (L ich e n e s )

L İK EN LER (L ich e n e s ) ; Aim. Flehten
( f.pl . )y Fr. Lichens (m.pl.), İng. Lichens. Tabiatta
bâzı kayaların, toprakların ağaç gövde ve dallarının
üzerinde yaşayan yosunlara benzeyen,
köksüz, gövdesiz ve yapraksız bitkiler, Likenler
bir kısım mantarlarla bâzı su yosunlarının beraberce
bir bütün hâlinde ortak yaşadığı bitkilerdir.
Bu iki ayrı çeşit bitki kendine benzemeyen tamamen
farklı bir organizma meydana getirirler.
Herhangi birisi olmasa liken meydana gelemez.
Liken, su yosunları (alg) vasıtasiyle özümleme yapar.
Mantarlar da iplikleri ile suyu temin eder ve
likeni bulunduğu yere tesbit eder.
Likenler, zengin bir bitki grubudur. Dünyânın
hemen her bölgesinde yayılmış olarak çeşitli yetişme
yerlerinde yaşarlar. Kutuplardan Ekvatora,
deniz kıyısından, ovalardan dağların en yüksek
yerlerine kadar hemen hemen her yerde, diğer
organizmaların yaşayamayacağı yetişme yerlerinde
yetişebilirler. Kızgın güneş altında (70°C) sıcağa
ve çok düşük dereceli soğuğa, haftalarca süren
kuraklığa dayanabilirler, dünyâ üzerinde de
20.000 kadar türü bulunmaktadır.
Likenlerin besin maddelerine olan ihtiyaçları
azdır. Yalnız havası temiz olan yerlerde yaşayabilirler.
Kirli havaya karşı çok duyarlılık gösterirler.
Bunun için likenler, bir bölgenin havasının
temiz olup olmadığını belirten iyi bir göstericidir.
Likenlerin yapısının büyük kısmını mantar
iplikleri meydana getirir. Çoğunlukla likenin üst
ve alt kısmında mantar ipliklerinden meydana
gelen sıkı bir kabuk tabakası, orta kısmında ise daha
gevşek bir örgü dokusu bulunur. Üst kabuk
tabakasının altında suyosunları yer alır.
Likenin eşeysiz üremesini suyosunları sağlar.
Eşeyli üremeyi ise sâdece mantar sağlar.
Likenler çok yavaş büyürler. El büyüklüğünde
bir liken, ekseriya 50 yılda meydana gelir. Çalımsı
likenlerin birkaç cm yükselebilmesi ise ancak
100-200 yılda olabilir.”
Likenler, şekillerine göre üç grupta toplanabilir.1. Kabuksu likenler: Liken tamamen ağaç kabuğuna
veya kayalara tutunmuş olup, kabuk şeklinde,
yassı ve sıkı bir örtü meydana getirirler.
Meselâ; lecanora, lecidea, rhizocarpon (harita likeni)
likenleri gibi.
2. Yapraksı likenler: Liken şerit veya levha
şeklinde küçük veya büyük dilimli yaprak şeklindedir.
Meselâ, İslanda likeni (cetraria) gibi.
3. Çalımsı likenler: İnce şerit şeklinde ve iplik
şeklinde dallanmış olup, bir çalıyı andırarak ya
dik olarak veya ağaçlardan aşağı doğru sarkan
likenlerdir. Meselâ; sakal likeni (Usnea), kadeh likeni
(Cladonia) gibi.
Memleketimizde yetişen önemli likenler şunlardır:
Harita likeni: (Rhizocarpon geographicum):
Kayalar üzerinde yaşayan sarımsı-yeşil renkte
kabuklu likenlerdir.
Parmelia furfuraceae: Ağaçlar üzerinde yaşayan
grimsi-siyah likenlerdir.
Evernia prunastri: Çok yaygındır. Meşe,
kayın, gürgen, kavak ve karaağaç üzerinde yaşayan
sarımsı-yeşil renkli likenlerdir.
Sakal likeni (Usnea barbata): Çam, köknar,
kayın ağacı dallarından sarkan çalımsı likenlerdir.
Ciğer likeni (lobaria pulmonaria): Yaprak
şeklinde, derimsi, yeşilimsi gri likenlerdir.
Kadeh likeni (Cladonia pyxidata): Orman
kenarlarındaki güneşli yerlerde ve kireçli topraklarda
yaşayan grimsi-yeşil kadeh şeklindeki
likenlerdir.Likenlerin kullanılışı: Likenler çok eskiden
beri tıpta kullanılmıştır. Ancak bu kullanma
İlmî esaslara göre değil de o zamanki kurala
göre, benzetildiği hasta organının tedâvisinde
kullanılırdı. Mesela sakal likeni saç çıkarmada,
ciğer likeni akciğer hastalıklarında kullanılmıştır.
Likenler, antibiyotik etkileri İncelenmekte
olan bitkilerdir. Bugün likenlerden elde edilen 60
kadar antibiyotik vardır. Bu etkisinin de, taşıdıkları
liken asitlerinden ileri geldiği düşünülmektedir.
Antibiyotik maddeler çoğunlukla, cladonia,
evernia, cetaria, usnea romalina cinsi türlerinden
elde edilen usnik asit, vulpinik asit, evernin asidi, v
önemli antibiyotik asitlerdir. Usnik asit, evernin
asidi ve liken yağ asitlerinin karışımından Evosin
elde edilir ki bunun kuvvetli bir antibiyotik etkisi
vardır. Gram (+) kokuşlara karşı etkilidir. Usnik
asidin sodyum tuzunun da staphylococcus, streptococcus
ve mycobacterium’a karşı kuvvetli bir
antibiyotik etkisi vardır.
İki liken türü, lethraria vulpina ve cetraira pinastri
zehirlidir. İskandinav ülkelerinde kurtları
zehirlemek için kullanılır. Bu iki liken türünden
başka hiçbir liken zehirli değildir. Yalnız çoğu,
ihtiva ettikleri asitlerden dolayı barsak bozukluklarına
sebep olur.
Tabiatta likenlerin büyük kısmı, hayvanların
besinlerini sağlar. Kuzey ülkelerinde ren geyikleri,
kar altında cladonia alpestris likenini tercih
ederek ararlar. Ayrıca Arktik ve Subarktik kuzey
bölgelerinde bulunan İslanda likeni (Cetraria islandica),
yabânî mandaların, domuzların önemli
yem bitkisidir. Kuzey bölgelerinde yerli halk, evcil
hayvanları için bol miktarda liken toplarlar.
Liken, insanlar için de yiyecek maddesi olarak
kullanılır. İki kg liken unu, 1 kg buğday ununa eşittir.
Orta doğunun kurak bölgelerinde ve çöllerindeki
Manna likeni (kudret helvası), besin olarak
kullanılan likenlerdendir. Develerin besinini temin
ettiği gibi, insanlar da bundan ekmek yaparlar.
Orta Asya’da bu liken türünden yapılan ekmeğe
Kırgız ekmeği denir.
Likenlerde az miktarda da olsa vitaminler vardır.
Ren geyiği likeninde (Cladonia rangiflerina),
A,C ve D vitaminleri mevcuttur.
Likenlerden sanâyide de faydalanılır. Roccella
tinctoria ve R. fuciformis liken türlerinden,
asit, baz endikatörü olarak kullanılan turnusol
mahsulü ve kâğıdı yapılır. Bundan başka Orsey adı
verilen yün, ipek, hattâ odunu boyamada kullanılan
kırmızı bir boya elde edilir. Bâzı liken türleri
de ortaçağdan beri parfümeride kullanılmıştır.
Fransa’da bir liken türünden orman çayı adı verilen
aromatik bir içecek yapılır.