LİSE

LİSE; Aim. Gymnasium (n), oberschule (f), Fr.
Lycee (m), İng. High school, lycee. Ortaokuldan
sonra üç yıllık öğretim yapan ve üniversiteye hazırlayan
ortaöğretim kurumu. Eski adı “idâdî”dir.
Sultânî de dendiği olmuştur. Türkiye’de lise, bu
adla 1924 târihinde kurulmuştur. Liseye eşdeğer
okulların kurulmasına ise 1839’da Sultan İkinci
Mahmûd Hanın fermânıyla başlanıp, askerî ve
idârî merkezlerden biri olan Bosna’da üç yılı mahallinde
olmak üzere, dördüncü yılı İstanbul’da öğretim
yapacak idâdîler (lise) açılmıştır (1845).
Bundan sonra 1867’de Fransızlar, Osmanlı Devletine
müracaat ile, İstanbul’da Fransızca öğretim
yapmak üzere, Fransa’nın yardımda bulunacağı bir
okul açılmasını teklif etmişlerdir. Bu teklif kabul
edilince, Galatasaray Sultânîsi (Bugünkü Galatasaray
Lisesi) açılmıştır.
Bu arada yeni çıkarılan ve eğitim alanında
yenileşmeyi öngören “Maârif-i umûmiye” nizâmnâmesinde,
orta öğretim kuruluşları, ortaokul
karşılığı “rüşdiye” ve lise karşılığı “idâdî” ile
“sultânî” adı altında sınıflandırılarak, önce askerî tıbbiye ve harp okullarına öğrenci hazırlayacak
idâdîler (liseler) açılmıştır (1869). Aynı yıl, liselerin
bütün vilâyet merkezlerinde açılması kararlaştırılmıştır.
Rüşdiyeden sonra, üç yıllık öğretim
yapan îdâdileri (liseleri) dil ve ırk ayrımı yapmaksızın,
bütün Osmanlı tebaasının faydalanabilmesi
için “Mülkî idâdî” adıyla vilâyetlerde faaliyete
geçirilmesi ve öğretimin iki dil üzerinden
yapılması uygun görülmüştür (1873). Ayrıca Münif
Paşanın maârif vekilliği zamanında İstanbul’da
kız öğrencilerin okuyacağı idâdî (lise) açılmış ve
burada öğretim, Türkçe genel kültür dersleri dışında
Fransızca, İngilizce ve Almanca olarak yapılmıştır.
Bu okul, iki yıl tedrisât yaptıktan sonra
kapatılmıştır. Bu arada bütün vilâyet merkezlerinde,
rüştiye ile birlikte yedi yıl, sancaklarda ise
rüştiye ile birlikte beş yıl öğretim yapacak idâdîlerin
(lise) açılmasına karar verilmiştir. İkinci
Meşrutiyet döneminde rüştiyelerin (ortaokul) kaldırılması,
idâdîlerde de altı yıl öğrenim yapılması
ve öğrenimin de mesleğe yöneltici şekilde olması
cihetine gidilmiştir.
Bunlardan başka, Cumhûriyet döneminde de
eğitim konusu üzerindeki çalışmalara, ilk Türkiye
Büyük Millet Meclisi hükümeti zamanında
başlanarak 1923 yılında toplanan Birinci Heyeti
İlmiyede bugünkü ortaöğretim sistemi üzerinde
durulmuştur. Netice olarak bugün uygulanan temel
ilkeler benimsenmiş, Tevhid-i Tedrisât Kânunu’nun
yürürlüğe girmesinden sonra, yeni bir
programla, ortaokula dayalı bu kurumlarda, genel
kültüre ve akademik bilgiye ağırlık verilmiştir. Bu
arada öğrencilerin haftada otuz iki saat ders görmesi
kabul edilmiş, okuldan mezun olmak ise,
imtihan kaydına bağlanmıştır.
1923-1924 yıllarında Türkiye’de yirmi üç lise
vardı. Aynı yıllarda mezun olanların sayısı 189
kişiydi. Sonradan liseler il, ilçe ve bucaklara kadar
yayılıp sayıları artmıştır.
1949-1950 ders yılından îtibâren programların
ağırlığı ve bu sebepten öğrencilerin iyi yetişemedikleri
dikkate alınarak lise öğrenimi dört yıla
çıkarılmıştır. Fakat bunun daha sonra mahzurları
görülerek, dört yıl sonra tekrar üç yıllık öğrenim
sistemine dönülmüştür. Aynı sistem bugün
de devâm etmektedir.
1950’den sonra bâzı liselerde yeni öğretim
programları uygulanmaya başlandı ve bu liselere
Deneme Lisesi adı verildi. 1964’te Ankara’da fen
dersleri ağırlıklı program uygulayan bir Fen Lisesi
açıldı. Türkçe ve Türk kültürüyle ilgili dersler
dışında yabancı dille öğretim yapan ve imtihanla
hazırlık sınıfına öğrenci alan Galatasaray ve İstanbul
Erkek Liselerini 1955’ten sonra Kadıköy,
Maarif, Adana, Ankara, Diyarbakır, Eskişehir,
İzmir, Konya ve Samsun kolejleri takib etti. 9
Eylül 1974’te çıkarılan bir genelge ile lise adını
alan yabancı dille öğretim yapan devlet okulları 1
Aralık 1975’te Anadolu Lisesi olarak adlandırıldı.
Bu okulların hazırlık sınıflarına merkezî sistemle
öğrenci alınmaya başlandı. Bu imtihan sistemi
daha sonra özel liseleri de içine alacak şekilde
genişletildi.
Endüstrinin onarım, bakım ve üretim gibi
hizmetlerinde görev alacak bilgili ve beceri sâhibi
teknik elemanlar yetiştiren bir kurum olarak,
eğitim süreleri ortaokuldan sonra üç yıl olan endüstri
meslek liseleri de açılarak faaliyete geçirilmiştir.
Bu okulların çeşitli şubeleri vardır. Ayrıca
tek gâyeye dönük; yapı, motor, kimyâ, ağaç,
metal işleri, tekstil, matbaa, balıkçılık gibi konularda
eğitim yapan liseler de açılmıştır. Bunlardan
başka ev ekonomisi ve el sanatlarını öğreten
kız meslek liseleri, ticâret, turizm, otelcilik
ve sekreterlik meslek liseleri, ülkemizde din
hizmetlerini görecek kişileri yetiştiren imam hatip
liseleri; sağlık memuru, ebe, hemşire, laborant
yetiştiren sağlık kolejleri (bunlar ortaokuldan
sonra gidilen dört yıllık lisedir), zirâat meslek liseleri,
orman okulları (ormanlar için gerekli teknik
elemanları yetiştiren ortaokuldan sonra üç
yıllık okul) açılmıştır. Bu okulların hepsi 1974 yılında
çıkarılan kânunla Meslekî ve Teknik Liseler
adı altında toplanmıştır. Adı geçen liselerin
açılması ve eleman yetiştirmeleri sebebiyle son
yıllarda ülkemizde teknik açıdan gelişme büyük
hız kazanmıştır. 1983’e kadar liseler, ortaokulla
beraber ortaöğretimin bütününü meydana getirirken,
bu târihten sonra Millî Eğitim Temel Kânunu’nda
değişiklik yapılarak ortaokullar, ilköğretim
kurumlan arasında sayılmıştır. (Bkz.
Eğitim)