MAKİNA PARÇALARINI İŞLENMELERNÎDE VE MONTAJLARINDA YARARLANILAN TEMEL ELEMANLAR *
4.1. Temel Elemanlar, Smıflandınlmalan ve Amaçlan
Temel elemanlar ifadesi; bir makina parçasının, monte edildiği gruptaki diğer parçala* nn yerleşme durumlarına göre veya o iş parçasının verilen bir operasyonda çeşitli yüzeyleri işlenmek üzere takım tezgahına yerleştirilişine göre, yüzeylerinin, çizgilerinin, noktalarının önem taşıyanlarını belirtir. Bunların tamamına o iş parçasının temel özellikleri de denilebilir. ‘ ‘ v. ■ . / Hizmet fonksiyonlarına bağh olarak makina parçalanmnbütün yüzeyleri dört tipte sınıflandırılır: ana temel vjizeyi, bağlama-ekleme-yüzeyi, çalışma yüzeyi ve boşluk yüzeyi.
Ana temel yüzeyler, bir makina parçasının monte edildiği makinada diğer parçalara göre, yerini, durumunu te&it eden yüzeylerdir. Şekil—22 de 6 ve 6’nolu uç muyluların ve kademeli milin 1 ve i’nolu faturalarının yüzeyleri, bu milin gövde içindeki pozisyonunu belirleyen ana temel yüzeylerdir, (faturalar inilin eksenel doğrultuda kaymasını önlemektedir)
Bağlama yüzeyi veya sık sık kullanılan ismi ile yardımcı temel yüzeyler, verilen parça , ile bağlantılı olan bütün diğer parçaların, verilen parçanın ana temel yüzeyine göre durum* lannı belirten yüzeylerdir. Şekil—22 de verilen kademeli milin iki ucunda dişli monte et-‘
inek için iki yardımcı yüzey takımı vardır. Bu takımların her biri; muylu 2 (veya 2*), fatura 4 (veya 4′) ve kama yerinden meydana gelmektedir.
Çalışma yüzeyi bit parçanın veya makinanın servis fonksiyonunu yerine getirmesini sağlayan yüzeylerdir. Şekil—22 de çalışma yüzeyleri dişlilerin diş profilleridir.
Boşluk veya atmosferik yüzeyler, parçanın ana temel yüzeyini ve çalışma yüzeyini gerekli yapısal şekli vermek üzere birbirine bağlayan yüzeylerdir. Şekil—22 de boşluk yüzeyleri (belki bu durumda atmosferik yüzey demek daha doğru olur) 3 nolu orta yüzey ve iki uçtaki alınlardır.
Bir makina parçasının ana temel yüzeyini ve yardımcı temel yüzeylerini meydana getiren elemanlar, işlem temel elemanlarıdır. Yani, parçayı tezgahta işlerken parçanın, takımın kesici ağzına göre pozisyonunu tesbit etmek için kullanılan elamanlardır.
Fonksiyonlarına uygun olarak (dizaynda, parçanın imalinde, mekanizma veya maki-nanın montajında ) temel elemanlar; dizayn, montaj, ölçme ve ayarlama temel elemanları olmak üzere dört sınıfa ayrılırlar.
Dizayn ve montaj temel elamanları, montaj resminde (dizayn temel elemanı) veya gerçek montajda (montaj temel elamanı) bir makina parçasının diğer parçalara göre pozisyonunu tesbit eden yüzeyler, çizgiler ve noktalardır. Dizayn temel elemanı olarak simetri eksenleri de kullanılır:’
rulmanın temel yüzeyleri
Şekil—24. Bir iş parçasının pensli . sıkmaya kenetlenişinde yerleştirme temel elemanları
Milin veya deliklerin eksenleri, açıların açıortayları v.b. Dönen bütün parçaların dizayn temel elemanlarından biri dönüş eksenidir.
Bir makina parçasının montaj temel yüzeyi ancak gerçek bir yüzey olabilir. Yani, bir hizmet fonksiyonunu yerine getirecek (dan yüzeylerdir.
Bit kural olarak, bir makina parçasının diğerlerine göre pozisyonu en az iki veya üç temel elemanla belirtilir.
O halde, örneğin şekil—22 deki kademeli nülin dizyan temel elemanı 00 ekseni ve i veya i ’ nolu faturadır. Bıı milin montaj temel elemanı ise 6 ve 6’ nohı uç muyluların ve t veya 1′ nolu faturaların yüzeyleridir.
Şekil—23 te 1 nolu biiyalı rulman preste geçirildiği gövde yuvasına göte merkezinin pozisyonunu tesbit eder ve 2 nolu yüzey (bilyalı rulmanın dip yüzü) ekseninin pozisyonunu (yuva ekseniyle çakışıp çakışmamasını , eğimli olup olmamasını Ç.N.) tesbit eder. O halde
1 ve 2 noty yüzeyler hem dizayn hem de montaj temel elemanlarıdır.
ölçüm temel elemanı, bir makina parçasının üzerinde ölçüm yapılan yüzeyi (veya yü-
zeylersistemi) dir.
Ayarlama temel elemanı, verilen bir operasyon için parçanın yüzeyini ayarlamada kul* landan yüzeyleri, çizgilerin ve noktaların tamimim kapsamına alır.
İşleme sırasında kullanılış şekillerine bağlı olarak, ayarlama temel elemanları; yerleştirme ve kontrol temel elemanları olmak üzere iki sınıfa ayrılır.
Eğer iş parçası, takım tezgahının veya bağlama aparatının kendine rastlayan yüzeyine doğrudan doğruya dayanıyorsa, bu ayarlama temel elemanına yerleştirme temel elemanı denir. ■■ _ /
Şekil—24 te verilen örnek Ur iş parçasının revolver torna tezgahında işlenişinde yerleştirme temel elemanının nasıl kullanıldığını göstermektedir. Verilen bir iş parçası yığınında a ve 6 ölçülerini sabit tutmak için B faturasının A dip yüzünün almlarmı torna eden kalemler ve pensli sıkma aynasının C yerleştirme yüzü arasında uygun uzaklıklar korunmalıdır. ‘ ‘ v,
Kontrol temel ehmanı, bir iş parçasının, takım tezgahında ayarlanması, hizaya getirilmesi veya bir takımın parçaya göre ayarlanması için yararlanılan bir yüzey, bir çizgi veya bir noktasıdır.
Ayarlama temel elemanları da esa» ve yardımcı olmak üzere iki sınıfa ayrılabilirler.
Esas ayarlama temel elamanı, makina parçasının, monte edildiği makinada uygun ve düzenli şekilde çalışabillmesi yönünden, işlenmekte (dan yüzeye göre, pozisyonu birinci derecede önem taşıyan elemandır.
Bu şart, genellikle işlenmekte olan yüzeyle ölçü yönünden, öngörülen paralellik yönünden, gönyede olma yönünden vi>. direkt ilişkili (dan montaj temel yüzeyi veya bitirilmiş parça dizlynı ile birlikte ele alınır.
Yardımcı yerleştirme temel elemanı ise, pozisyonu nedeniyle işlenen yüzeye göre durumu, monte edildiği makinada önem taşımayan bir elemandır. Bir makinada parçasının esas temel elemanlarından (örneğin, ayarlama temel elemanı gibi) yararlanmak olanağı yoksa veya bu durumda ekonomik olmayan imalat metotları gerekiyorsa veya çok karmadık kalıp ve bağlama aparatlarının kullanılması zorunluluğu doğuyorsa yardımcı yerleştirme temel elemanları yeniden ele alınır ve bunlardan yararlanma yoluna gidilir.
Makina parçalanma imalatında en yüksek hassasiyet düzeyine ulaşabilmek, dolayısıyla bunların mpnte edildikleri makinalann performanslarını yükseltebilmek için, ayni yüzeyin (veya yüzeylerin) hem dizayn hem de işlem temel elemanı olarak kullanılmasını sağlamak üzere her türlü çaba harcanmalıdır. Buradan, iş parçasının monte edildiği makina veya ünitedeki pozisyonunu belirleyen yüzeyin, tezgaha bağlamada ve ölçümde de temel yüzey olarak kullanılması gerektiği, anlaşılmaktadır.
Dizayn ye işlem ternelelemanlan ayni olmadıkları zaman, yerleştirme ve ölçüm hatala-‘ Ortaya çıkabilir. Bu da toleransların yeniden hesaplanmasını gerektirir.
