NAZIM TÜRLERİ;
NAZIM TÜRLERİ
Dîvan (klâsik Türk), Halk (tekke ve âşık) edebiyatlarının herbirinin kendilerine göre nazım şekilleri olduğu gibi, nazım türleri de vardır. Nazım türleri daha çok konu ile ilgilidir. Bunlar aşağıdaki sıraya göre, şunlardır:
Tevhîd: Allahü teâlânın birliğini, yüceliğini anlatan manzumelere tevhîd denir. Genellikle kaside şeklinde yazılmışlardır. Bir de Allah’a yalvaran şiirler görülür. Bunlar da münâcât adını alırlar.
Na’t: Hazret-i Muhammed’i övmek için yazılan şiirlerdir. Ekseriya kaside şeklinde yazılırlar. Ancak gazel şeklinde de na’tlar yazılmıştır.
Medhiye: Dört halifeyi, din büyüklerini, pâdişâhları ve devlet büyüklerini övmek için yazılan manzûmeler medhiye admı alırlar. Bunlar daha çok kaside şeklinde yazılırlar.
Hicviye: Bunlar dîvan edebiyatında görülen yergi şiirleridir. Bir kimsenin kusurlarını ortaya koymak, onu yermek için yazılırlar. Bu bakımdan medhiye türünün zıddıdır. Genellikle kaside şeklinde yazılır, kıt’a şeklinde yazılanları da vardır.
Mersiye: Ölen birinin özelliklerini, iyiliklerini anlatan şiirlerdir. Daha çok kaside şeklinde yazılır. Edebiyatımızda hazret-i Hüseyin için yazılanlar olduğu gibi, pâdişâhlar ve şehzâdeler için yazılanlar da vardır. Bâkî’nin Kânûnî mersiyesi bunların başında gelir. Kaside şeklinde yazıldığı gibi bendlerle de yazılmışlardır.
Hezl, tehzil: Mizah, güldürmece tarzındaki manzûmelere bu ad verilir. Çeşitli nazım şekilleri ile yazılan bir türdür.
Fahriye: Övünmek için yazılan manzûmelerdir. Başlı başına olduğu gibi bir şiirin içinde de geçebilir, Kaside içinde şâirlerin övündüğü yâni kendilerini övdükleri kısımlar bunlardandır.
Lügaz ve muammâ: Lügaz bir çeşit manzum bilmecedir. Bu bilmece bir varlık değil de bir şahıs için olursa muammâ adını alır. Sâkinâme: Sâkiden, içki meclisinden, içki çeşitlerinden bahs eden büyük ve küçük eserlerdir. Genellikle mesnevi şeklinde yazılmışlardır. Meyden maksad eski edebiyatımızda İlâhî aşk, meclisten maksat da tekke olduğundan bunların tasavvufî olduğunu söylemek gerekir.
Sûrnâme: Şehzâdelerin sünnet düğünleri ile hanım sultanların evlenme törenlerini anlatan eserlerdir.
Gazavatnâme: Savaşlardan, savaşlarda gösterilen kahramanlıklardan, zaferlerden, fetihlerden bahseden eserlere gazavatnâme denir. Bunlar bir büyük gâzi ve pâdişâhlar adına da yazılabilirler. Bu durumda, Selimnâme, Süleymannâme gibi adlarla da anılırlar. Ayrıca zafernâme ve fetihnâme adlarını taşırlar.
Şehrengiz: Bir şehri, güzelliklerini ve güzellerini anlatan eserlerdir. Mesnevî şeklinde yazılırlar.
Ta’rifnâme (ta’rifât): Çeşitli makam sahiplerini vazifelerinin hususiyetlerine göre birkaç beyit içerisinde anlatan eserlerdir. Bunlar mesnevî şeklinde yazılırlar.
Mesneviler: Çeşitli konularda yazılmış uzun hikâyelerdir. Konuları Yûsuf ile Zeliha gibi dînî menkıbevî olanlar olduğu gibi, Leylâ ve Mecnûn, Süheyl ü Nevbahar, Hüsrev ü Şirin gibi aşk veya efsâne ve târihî tarafı olanlar da vardır. Ayrıca dînî kahramanlık, tasavvufî, ahlâkî, didaktik ve târihî konuları işleyenler de görülmektedir.
Tekke edebiyatı nazım türlerinin belli başlıları ise şunlardır:
İlâhî: Nazım şekli olarak da bilinir. Ancak tür olduğunu iddia edenler de vardır. Bu şiirler Allahü teâlâyı övmek, ona yalvarmak için yazılmışlardır. Bu çeşit şiirler mevlevilikte âyin, bektaşilikte nefes, gülşenilikte tapug, halvetilikte durak adını almıştır.
Devriye: “Âdem toprakla su arasında iken ben peygamberdim” hadisinin işâret ettiği şiirlerdir. Ruhtan varlığa bürünüş bu çeşit şiirlerle anlatılmıştır.
Sathiye: Tasavvuf ehlinin mânevî hallerini anlattıkları başkalarınca anlaşılmayan mânâsı kapalı şiirlere bu ad verilmiştir. Âşık edebiyatına âit nazım türleri ise şunlardır: Güzelleme: Bir kimseyi, bir güzeli, bir yeri, tabiatı öven şiirlerdir. Divan şiirindeki medhiye- ler gibidir.
Koçaklama: Yiğitliği, yiğitleri öven, savaşlan konu edinen şiirlerdir.
Taşlama: Yergi şiirleridir. Bunlara Divan edebiyatında hiciv denir.
Ağıt: Ölen birinin ardından söylenen şiirlerdir. Bu şiirlerde ölümden duyulan üzüntüler dile getirilir. Bunların daha çok söyleyenleri belli olmadığı için anonim olduğunu söylemek gerekir.
Hikâye, destan: Destan nazım şekli olduğu gibi, nazım türü olarak da mütâlaa edilir. Çeşitli hâdiselerin anlatıldığı uzun şiirlerdir. Bunlar hikâye hüviyeti taşırlar. Savaş ve kahramanlık konusunu işleyenlere koçaklama denmektedir.
Muamma: Bilmece mâhiyetinde olan şiirlerdir. Eşyâ ve şahıs isimleriyle ilgilidirler.
Ninni: Çocukları uyutmak ve dindirmek için kadınlar tarafından söylenen dörtlüklerdir. Daha çok anonimdirler.