NUMİDİA («Numidia’lılar ülkesi»)

NUMİDtA («Numidia’lılar ülkesi»). Esk. coğ. Roma çağında önce askerî arazî, sonra imparatorluk eyaleti. Juba Il’den alman ve Augustus tarafından prokonsüllüğe bağlanan (M.ö. 25) Numidia, sınırlan içinde hemen hemen özerk bir konfederasyon bulunmasına rağmen, askerî bir ülke haline getirildi. Sözü geçen konfederasyon, TTıap-sus savaşından sonra (M.ö. 46), Sezar tarafından kurulmuştur ve Cirta*, Chullu (Col-lo), Rucicade (Philippeville) ve Milevi (Mila) şehirlerini içine alıyordu. Tacfarinas ayaklanması (M.S. 17) sonucunda Numidia, önce Afrika prokonsülüne, sonra da 3. Le-gio Augusta*nın (Caligula’nın karan, 37) legatus’una bağlandı. 3. Legio, sınır tahkimatına (Limes) dayanarak Lambaesis’e yerleşti. Numidia, daha sonra Septimus Severus tarafından bağımsız bir eyalet haline getirildi.
Romalılar tarımı geliştirdiler: özellikle buğday ekimi, zeytinlikler ve bağlar (II. yy.). Büyük ölçüde at ve sığır yetiştirildi, Doğu Numidia’da sulama işleri yoluna koyuldu, şehircilik ilerledi (Cuiculi [Cemile], Thamugas [Timga]), üniversiteler kuruldu (Cirta, Theveste [Tebessa]). Kolonlar, yerlilerin topraklarına elkoyarak, çoğunlukla kökü Mauritania’da olan ayaklanmalara (M.S. 253-262) yol açtılar. Diocletianus, eyaletleri parçaladı: Kuzey Numidia’yı Güney Numîdia’dan ayırdı (M.S. 295), Cirta kuzeyde, Lambaesis ise Güneyde kaldı. Constantinus, Kuzey ve Güney Numidia’yı tekrar birleştirdi (313*e doğr.) ve Cirta Konstantin adını aldı. Daha II. yy.da hı-ristiyanlaştırılan, fakat manesçiliğin etkisinde kalan (IV. yy. başı) Numidia Dona-tus’çuluğu benimsedi (340’a doğr.).
Sapkınlığın bastırılması circumcellius’lar (geçici, tanm işçileri) arasında ayaklanmalara yol açtı. Bu ayaklanmalar, ülkenin Ge-iserich ile Vandallar tarafından işgal edilmesini kolaylaştırdı (429). Roma, Geise-rich’in, Çalama (Gelma) dahil olmak üzere Numidia’nın bir kısmını işgal etmesini kabul etmek zorunda kaldı (Hippo Regius antlaşması, 435); 442’de Numidia üstüne mülkiyet hakkını onaylatan Geiserich, 456’-
da bütün Afrika’ya hâkim oldu. Vandalların işgali, Numidia’nın İktisadî ve sosyal yapısını sarstı. Ayaklanan tarım proletaryası şehirleri yakıp yıkarken, Berberîler de Güney Numidia’nın kontrolünü ele geçirdiler. Bağımsız prenslikler çoğaldı. Fakat lustinianos, Afrika’yı ele geçirdikten sonra (533-534), Numidia’nın büyük kısmını dört praesides (valilik) halinde yeniden teşkilâtlandırdı; praesides*in askerî kumandanı olan dük, Cirta’da otururdu. Numidi-a’lılar ayaklandılar (535) ve îustinianos’un ölümünde (565) Bizans’ın gücü, Afrika’da oldukça sarsıldı, III. yy.’da başlayan arap akmlan, Kuzey Afrika’nın zaptı ile son buldu (VII. yy. sonu. – VIII. yy. başı).
— Leng. Numidia dili, Kartaca bölgesinde ele geçirilen yazıtlara libya dilinde verilen isim. (L)