ÖDEMELER DENGESİ

ÖDEMELER DENGESİ; Aim. Zahlungsbilanz,
Fr. Balence des paiements, İng. Balance of
payments. Belli bir dönemde bir ülkede oturanlarla
başka ülkelerde oturanlar arasında yapılan bütün
iktisâdî işlemleri sistematik bir biçimde gösteren
tablo. Belli bir dönem terimi genellikle bir yıllık
bir süreyi ifâde eder. Aslında ödemeler dengesi daha
uzun veya kısa bir süreyi kapsayacak biçimde
hazırlanabilir. Bugün üçer aylık ödemeler dengesi
istatistikleri hazırlayıp yayınlayan ülkeler varvardır.
Bununla birlikte, pekçok ülke bir yıllık süreyi
esas almaktadır. Yukarıdaki târifte bir ülkede
oturanlar deyimi ise, iktisâdî faaliyetleri o ülke resmî
makamlarının yönetim ve denetimi altında bulunan
bütün iktisâdî birimleri (bireyler, firmalar,
mâlî kurumlar vb.) kapsar. Bunlara, yabancılara âit
fakat ülke toprakları üstünde üretim faaliyetinde
bulunan teşebbüsler de dâhildir. Buna karşılık, bir
ülkedeki yabancı elçilik ve konsolosluklarla, askerî
birlikler o ülkede oturuyor sayılmazlar. Çünkü
bunların iktisâdî faaliyetleri, bulundukları ülke
devletinin yönetimi altında değildir. Bu sebeble,
bunları kendi ekonomilerinin bir parçası saymak
ve bulundukları ülkede oturanlarla yaptıkları iktisâdî
işlemleri kendi ülkelerinin ödemeler dengesinde
göstermek gerekir. Bir de yabancı ülkelere
çalışmaya giden işçilerin nerede oturuyor sayılacakları
meselesi vardır. Bu konuda genel görüş,
bunların çalıştıkları ülkelerde oturuyor sayılmaları
yönündedir. Turistler ve başka amaçlarla seyahat
edenlerin durumu açıktır; bunlar kendi ülkelerinde
oturanlara dâhildirler. Bir yılda bir ülkede oturanlarla
yabancılar arasında çok çeşitli ve sayıca
binlere, on binlere varan iktisâdî işlemler yapılır.
Bunları ödemeler dengesinde tek tek göstermek
hem zordur, hem de faydalı değildir. Bu sebeple,
bir ülkenin dış ödemeler dengesi düzenlenirken
tabloda yer alacak iktisâdî işlemler sınıflandırılır
ve birbirinin aynı yâhut benzeri işlemler bir araya
getirilerek ayrı bölümler oluşturulur. Ülkeden ülkeye
değişmekle birlikte, bir ödemeler dengesinde
genellikle şu dört ana bölüm yer alır:
1. Câri işlemler bölümü,
2. Tek taraflı transferler bölümü,
3. Sermâye hareketleri bölümü,
4. Rezerv hareketleri bölümü.
A. Câri işlemler bölümü: Dış ödemeler dengesinin
başta gelen ve en önemli bölümüdür. Bu
bölüm de kendi içinde mallar ve hizmetler alt bölümlerine
ayrılır. Mallar veya dış ticâret alt bölümünde
bir yıl içinde yapılan ithâlât ve ihrâcât işlemleri
yer alır. Hizmetler veya görünmeyenler
başlığını taşıyan öteki alt bölümde ise, yabancılara
yapılan veya yabancıların yaptıkları hizmetlere
ilişkin işlemler gösterilir. Bunlar, ulaştırma, turizm,
sigortacılık, bankacılık gibi hizmetlerdir.
Uluslararası yatırımlardan sağlanan kârların ve
borçlanmalardan doğan fâizlerin transferleriyle
ilgili işlemler de buraya girer.
B. Tek taraflı (karşılıksız) transferler bölümü:
Ülkelerin ödemeler dengelerinde genellikle
yer alan ikinci ana bölüm, tek taraflı yâhut karşılıksız
transferler bölümüdür. Bu bölümde, bir
ülkede oturanlarla yabancılar arasında yapılan \£
karşılığında halde veya gelecekte bir şey istenmeyen
işlemler yer alır. Bunların başında bağ$ vehediyeler gelir. Bunlar bireyler veya kurumlar arasında
olabileceği gibi, devletler arasında da olabilir.
Mesela, bir devletin bir başka devlete yaptığı bağış
biçiminde bir dış yardım (ister parayla, ister
malla olsun) bu bölüme girer. Savaş tazminatları,
yurtdışında çalışan işçilerin yurtta kalan yakınlarına
gönderdikleri havâleler tek taraflı transferlere
verilebilecek öteki örnekler arasındadır. Dış
ödemeler dengesi içinde tek taraflı transferlerin
önemi zamâna ve yere göre değişmektedir. İkinci
Dünyâ Savaşından sonra dış yardım programlarının
gelişmesi bunların ödemeler dengesi içinde
her zamankinden daha büyük bir yer kaplaması sonucunu
doğurmuştur. Bunun yanında, İsrâil ve
Yunanistan gibi ülkeler yabancı ülkelerde yerleşmiş
zengin ırkdaşlanndan her yıl önemli yardım ve
bağışlar sağlamaktadırlar.
C. Sermâye hareketleri bölümü: Sermâye
hareketleri, ödemeler dengesinin üçüncü ana bölümünü
teşkil eder. Yer alan işlemler câri işlemler
bölümündekiler gibi mal ve hizmet hareketleriyle
ilgili işlemler olmayıp, daha çok bir ülkede oturanlarla
yabancılar arasında sermâye gönderilmesine
ilişkin borç ve alacak işlemleridir.
Sermâye hareketleri, sermâyenin gittiği ülkedeki
kalış süresinin bir yıldan çok veya az oluşuna
göre iki büyük gruba ayrılabilir: Uzun vâdeli
sermâye hareketleri ve kısa vâdeli sermâye hareketleri.
D. Rezerv hareketleri bölümü: Dış ödemeler
dengesinin dördüncü ve son bölümünde rezerv
hareketleri yer alır. Bu bölüm ülkelerin dış rezervlerini
oluşturan altın ve döviz stoklarında bir
yıl içinde meydana gelen değişmeleri gösterir. Kısa
vâdeli sermâye hareketleri gibi, rezerv hareketleri
de ödemeler dengesi içinde bağımsız birer
kalem sayılmazlar. Başka bir deyişle, bunlar da
varlık sebeplerini öteki kalemler arasındaki farktan
alan denkleştirici kalemlerdir.