ÖLÇMEK

ÖLÇMEK geçi. f. Bir niceliği belirli başka bir nicelikle karşılaştırarak değerlendirmek: O halde, ben ölçtüm. Dört yüz metre. (M. Ş. Esendal). Padişah ölçmüş […] çömlek beş yüzden fazla alacak […] yalanı kabul edip beş yüz lirayı vermiş (B. Felek). || — Mec. Biı Şeyin değerini takdir ve tayin etmek, bir şey hakkında hüküm vermek: Bayram ağanın da namusu ölçen bir ölçüsü vardı (H. E. Adı-var). Bu cehefinem azabı günlerinde, bu saniyenin değerini ölçemiyorum (Y. K. Kara-osmanoğlu). || Mukayese etmek, karşılaştırmak: Böyle şeyleri hoş görmekten iki kazancımız olur: biri, herkesi kendimizle ölçmek huyundan kurtuluruz … (N. Ataç). || Bir işi, bir sözü etraflıca düşünerek yapmak, söylemek, aşırılığa gitmemeğe dikkat etmek: Sözünü ölçerek söylemek.
— ÇE§. DEY. ölçüp biçmek, bir iş, nesne veya kimse üstünde inceden inceye düşünmek: Günlerce ölçtüm, biçtim … Planlar tasarladım (Orhan Kemal). Âlimler, âlemi ölçer biçerler / Hanını, hasını eler, seçer-
ölçü âletleri
ÖLÇ
328
(^..Veysel). || Canı cana ölçmek. etmek I? V. ederek insaf
y«edüşme” ( Esk’ Boylu boyunca
ett-rg’ f-, öl«mek alemini yaptırmak. Alacağınız kumaşı ölçtürdünüz
ÖlÇÜ1?ek,-eCÜlg\ f. ölçmek işine konu 5-7′ Türkiye’nin ne yüzölçümü, r – 1ufu.su olarak bilmiyordu!
mİ ; Aenu\ °,e‘ilmemi?. yazılma-
mıştı (Ş. S. Aydemir). Namazlarla ölçülen r zaman, gece yarısını bir saat geçtikten Jonra ancak eve dönerdi (S. F. Abasıyanık).
h£hH,İ’ iÖI(r,.e!c’ltn ölç-ü). Bir miktarı, herhangi bir birim veya karşılaştırma terimi olarak alınmış aynı cinsten bir miktara oranla değerlendirme: ölçüye vurulmadıkça
diiJZS Cu“‘r‘, biUPfmez- || Bu değerlendirmede kullanılan birim, ölçme birimi:
«-.mİ »alal“r,. RabJ?y“ «öre, kocasının Smekli Bakkalda aldığı yolun birer nisan taşı, mesafe ölçüşüydü (H.E.Adıvar). II ölçme sonucu bulunan rakam: M usanın ölçüsü
II Uzunluğu dlçen âlet: Yanınızda ölçü var SîmSed.?'” .?a!™>- II Belirlenmiş bo™ t- 1 U ?.,iusü- II — Mec. Alışılmış ve-^üne gelmiş olan, uygun miktar, ılımlılık: ölçuyu aşmadan konuşmalı, fçki-
HnlhffîÎ, t”!’*””i1” II Ö1ÇÜt’ k1«»»1 Halbuki biz «sularında» ölçüsü ile zamanımızı ayarlamıştık: «Dört sularmda Eminö-nu kıraathanesinde buluşuruz» derdik’ Dört sularında? (F. R. Atay). Halbuki arzulanan şeyler ve görüş ölçüleri her gün artıyordu (Ş. S Aydemir). || Değer, itibar: Unların işi bizim ölçülerimizin dışındadır (N. Araz). Şimdiki ölçülere uymaz bir biçimi vardı (Y. Z. Ortaç).
¡T .. DEY. ölçü almak, bir nesnenin bütün boyutlannı dikkatle ölçmek, ıı *•• ,ÇU,] ,VUcut ölçülerini ölçmek.
!.l, °‘fu. \?.r™.ek- (teni, ayakkabıcı v.b.ye) ölçüleri bildirmek: — Aman beyefendi!.. Çok pardon. Kunduracıya ölçü verecektim de … Sizi sanmışlar … (B. Felek). [Herhangi bir nesne için] Yapımcısına istenilen boyutları söylemek: Marangoza dolabın ölçü-
sünü vermiş. || ölçüyü kaçırmak, aşırı gitmek, sınırı aşmak: Bazan ölçüyü büsbütün kaçırdığı da olurdu (Y.Z. Ortaç). II Boyunun ölçüsünü almak. Bk. BOT. II Büyük (veya geniş) ölçüde, bir şeyin önemini belirtmek ıçm kullanılır.
— Denize, ölçü tonu, beher 40 kadem küp (1,13 m») hacmi, 2,240 libre (1,016 kg) vc daha yukarı olan yükler. (Bu yüklerde ölçü tonu Üstünden navlun tahakkuk ettirilir. Yukarıdaki esaslar dışında kalan yüklere ise ağırlık üstünden navlun tahakkuk ettirilir.)
— Ed. Vezin.
— 1da. huk. ölçü ve ayar. Bk. ANSİKL.
— Istat. Anormal ölçü, diğer ölçülerle aynı şartlarda kaydedilmesine rağmen, bir istatistik işleminde kullanılan diğer ölçülerden önemli derecede ayrılan ölçü.
— Mat. Bir doğru parçasının uzunlugu’-nu (çizgisel bir ölçü söz konusu ise), bir dikdörtgenin alanını (bir yüzey ölçümü söz konusu ise) yeniden elde edecek şekilde, konulan bazı aksiyomlara uyularak bir nokta cümlesine bağlanan sayı. || Bir büyüklüğün ölçüsü, bir büyüklüğün, birim °ÎSr.?£ aI,nan «y* ,Urden başka bir büyüklüğe sayısal oranı. (Uzunluklar, alanlar, hacimler, kütleler, yükler, potansiyeller v.b. ölçülebilir.) [Bk.”EK CtLT)
— Metrol. ölçü birimleri, uzunluk, ağırlık, zaman v.b. gibi aynı türden büyüklükler arasında karşılaştırma terimi olarak kabul edilen büyüklükler. Bk. bibim.
M üz. Serbest ritimli plenşan veya re-çıtativo’ya karşıt olarak, müziğin eşit zaman birimlerine bölünmesi. II Birimin iki ÜÇ eşit değere bölünmesi. XVIII yy’ dan itibaren «ölçü çizgisi» ile sınırlandırılan ve kımı destek olarak kullanılan (2, 3 4 zamanlı) birçok birimin düzenli gruplar halinde toplanması. || Klasik ve çağdaş müzikte, içinde ne bulunursa bulunsun (1 zamanlı, düzen dışı ölçüler), iki ölçü çizgisi arasındaki alan. f| Ritim değerlerini tUrlü sistem (antik Ölçülü müzik [XIV. yy.], serbest ölçü …). II XVII.
ölçü birimleri tablosu
Milletlerarası sistemin temel birimleri SİYAH BÜYÜK HABFLEB’la vınim..t.r
SES?
Milletlerarası sistemdeki birimlerin katları ye askatları kilçOk harflerle yazılmıştır
C.G.S. sistemindeki birimler t talikle yazılmıştır
Sistem dı8ı birimler KÜÇÜK KAPlTALLEB’le yazılmıştır.
Ve ¿»S1 ,J!yd? .<<seslerin süresini belirtmek için elin inip kalkması» (Brossard)-
ESLl?T m yeri,ni alan ita‘yan «erimi batluta da aynı anlama gelir. II ölçü çizgisi, dızeğı diklemesine kesen ve belirli bir zamanda geçen müziği eşit süreli hücrelere bölen çizgi. (Ortaçağda, ölçü çiz-gısı yerine bir ayırma noktası konurdu; bu çizgi XV. yy.da zaman zaman org tabla-turalarında görüldü; XVI.yy. da ses müziğine uygulandı. XVII. yy. başında ise yayılmağa başladı.)
— Seram, ölçü mastarı, aynı biçimde ve dış boyutları aynı büyüklükte parçaların
re?aahtaS^tekÇİI”İn kU”and,g’ made-
Te^î}5>1‘ Atk°t Ölçüsü, bir sıvıdaki al-Bk ansikl”1 smek için yapılan deney.
tda’ hu£‘ ?elediye kanununa göre, ölçü ve ayar ile ilgili âlet, saat ve tartı araçlarını denetlemek ve bunlarla va-pılan satışlarda tüketicinin aldanmamasını sağlamak, belediyenin görevleri arasındadır. Bu, bir zabıta yetkisidir ve belediye başkam emrindeki belediye zabıtası tarafından yürütülür, ölçü ve ayar konusunda belediyelerin sahip oldukları Kenet rCî!ı^’ • ^ *ay,h Belediye kanununda belirtilmiştir. Trafik zabıtasının oto taksimet-55 K?*’ ^lar idaresinin de su saatlerine ılışkm yetki ve görevleri de bazı özel düzenlemelerle ölçü ve ayar konusu içine alınmıştır. Bunların yanında, belediyelerin bir imtiyaz sözleşmesiyle bazı kamu hizmetlerini özel tüzel kişilere gördürdüğü durumlarda da, imtiyaz sahibi şirketin, ölçü âletleri üstünde yetkileri olabilir. Meselâ elektrik veya havagazı işletmelerinde durum böyiedir. Ancak, özel düzenlemelerdeki ilk amaç, tüketiciden çok üreticiyi korumaktır. Açık arttırmalı, resmî olmayan satışları denetlemek, toptan satılan, tartılacak, ölçülecek şeyleri tartmak ve ölçmek, bütün tartı ve ölçü âletlerini ayarlamak ve damgalamak, belediyeye ait bir yetkidir. Kanuna göre, doğrudan doğruya veya ilgilinin başvurması üzerine, gaz su, elektrik sarfiyatını gösteren saat ve â-
IV. MEKANİK ÖIÇU BİRİMLERİ
ONDALIK KATIM VE AHCATIAR
tera. .
Jiga. .
mega .
kilo .
hekto .
deka .
Birim .
T . G . M. k . h . da .
1 000 000 000 000 birim
1 000 000 000 —
1 000 000 —
1 000 birim
. 100 —
hız
birim . desi . santl • mili . Mikro, nano . piko .
1 0,1 0,01 0,001 0,000 001 0,000 000 001 0,000 000 000 001
birim saniyede metre …. m/sn
— saniyede santimetre . . . sm/sn
— DÜĞÜM …….
• 0,01 1 852/3 60A
m/sn
I. GEOMETRİK ÖLÇÜ BİRİMLERİ
II. KÜTLE ÖIÇU BİRİMLERİ
UZUNLUK
METRE santimetre
mikron . .
MİL (deniz)
(kara)
alan veya yiizölfümü
metre kare…….m»
are………..a .
santimetre kare….. sma
hacim
metre küp ■ •
ster…..
litre…..
santimetre küp.
saniyede, saniyede metre
gol
kuvvet
sm/sn*
m/sn*
Kütle
. . 0,01 . . 0,000 001 .1 852 .1 609
. 100 • .0,000 1
. m» . st
düzlem a«ı
radyan . .
GRAD. . .
DERECE .
DAKİKA .
SANİYE. .
• 0,001 • 0,000 001
. r/200 . t/180 • t/10 800 . t/648 000
uzay a$ı
steradyan……….
KİLOGRAM…….
kental : : : :;:;;1 * * * * 1 m *
«ram……….gr…… 0 001 —
KIRAT……… 0.000 2 –
özgül kütle
metre küpte kilogram . . . kg/m3
santimetre küpte gram . . . gr/sm» . . . ı 000 kg/m*
alkol yüzdesi ölçümü
yüzde cinsinden alkol derecesi °GL
III. ZAMAN ÖLÇÜ BİRİMLERİ
zaman
SANİYE……….
?i?n!KA…………….. 60 sn
SAAT……….s……. 3 600
………………86 40«…-
frekans
hertz……….Hz
enerji, i| veya ısı miktarı
iowle……….
er°………………..0,000 000 1
WATT-SAAT Ws 3 600
ELEKTRON-VOLT . . . . eV . . . 1,602 09.10-1»
KALORİ……..kal . . . 4,185 5
TERM1
(veya MEGAKALORİ). . .te …. 4,185 5 10«
FRİGORt…….fg . . . ._4;i85 5.103
flöi
watt……….
saniyede erg…………0,000 000 1
gerilme ve basınç
paskal………pa
&arx……….dm/sm*
100 000
0.1
tefleri veya (aksime tıeleri denetlemek de, konuyle ilgili daha özel düzenlemelere paralel olarak ve genel planda belediyelerin görevidir.
— Teknol. Alkollü çözeltilerin alkol de-
İNGİLİZCE ADI
uıvnluk
Inch (inci…..™’“
recesini ölçmek için başvurulan deneysel (mt{ruU ‘ …. ft veya
usuller çok çeşitlidir. Avrupa ülkelerinde . …. »d
çok kullanılan Hollanda usulü şuna daya- ……rm
nır; belli yoğunluktaki alkol bir şişe için- lt#tue mue …. m veya mile de çalkalandığı zaman, kısa bir süre son- naullr.tı m]ll: . . . ra, dağılmadan sıvı yüzeyinde kalan küre ,, s nlut!taı miıe . biçiminde damlacıklar (alkol incileri) meydana gelir. Yalnız belli yoğunlukta mey- KütU-ovoirdupoiı (ncontu) dana gelen bu olayla alkol derecesi ölçülebilir. İncelenen alkol Gay-Lussac alkol- ounce ölçerinde ölçüldüğü zaman 50° olduğu go- pound rillilr, bu çözeltide hacminin yansı kadar . . saf alkol vardır.
İngiltere’de, örnek alkol (proof-spini)
1816’da çıkan bir kanunla tespit edildi: bu,
Sl°F’ta (10,S°C’ta) yoğunluğu suyun yoğunluğunun 12/13’U kadar olan bir alkol çözeltisidir. 15°C’ta proof-spirit’in yüzde 57’-si saf alkoldür. (ML.)
TÜRKÇE ADİ VE KARŞILISI
parmak……IÎ-1 ‘»”>
ınlr…….« »
yarda……°’9!4 4 ”
kulaç ……1,828 S m
Him mill……I «« 3
U. S. liquid pint .
pint……
U. I. gallon • -imperial gallon •
U.S. bushel. • •
bushel……bn
U.S.barrel (petroleum) U. S. bbl
U. S. pt
Pt
U. S. gal Imp. gal U. S. bn
Ingiliz denis mili-amerikan deniz mill
ons
libro (paund)
amerikan pinti
1.853 1 km
1.853 2 km
28,34‘J
453,592
_______________. 0,473
İngiliz pinti …. 0.568 amerikan galonu İngiliz galonu •
amerikan bugeli ■ ingliiz buşell • • amerikan varili .
I l
785 1 . 4.546 1 . 35,238 3 1 . 36,368 i .158.98 1
kuvvet
9«f
horse power . . . sıcaklık
degree Fahrenheit
ÖLÇÜLEBİLİR blş. sıf. (ölçülmek ve bilmek’ ten). Melrol. Eşitliği ve toplamı tanımlanabilen, belirli cinsten bır büy^klUk ndQ|…..pdt
veya bir nicelik için kullanılır. (ölçülebilir p büyüklük veya niceliklerin karşıtı, derecelenebilir büyüklük veya niceliklerdi!; bu sonuncuların eşitliği tanımlanabilir, fakat bu türden iki büyüklüğün toplamı veya oranı tanımlanamaz. Meselâ Celsius ölçeğine göre, sıcaklık derecelenebilir fakat ölçülemez.) [Bk. EK CÎLTÎ (LM)
ÖLÇÜLEMEK geçi. f. (öiçü’den ölçü-le-mek). Yeni, işleri birbiriyle karşılaşmayacak şekilde düzenlemek.