Osmanlı Döneminde Karneler

Eskiden beri, okullarda karne günlerinde heyecan en üst seviyededir. Kimi öğrencinin gözü parlar heyecandan, kiminin ise kaçamak bakışlarına  hafif bir terleme eşlik eder. İşte bugünler tarih boyunca böyle olagelmiştir. Çalışan kazanmış, tembellik yapan da mükâfatını(!) almıştır. Osmanlı devri mekteplerinde, 19. asrın sonlarında yaygınlaşmaya başlayan karneye “cüzdan” denilmekteydi. Bu cüzdanlara “etvâr ve mesai cüzdanı”, “hal ve hareket, sa‘y u gayret cüzdanı”gibi isimler veriliyor.

Dersini dinlemeyen ve tembellik yapan öğrenciler ise okulun bittiğine sevinseler de karnelerindeki notlar sebebiyle üzgündürler. Ekilenlerin biçildiği bir harman zamanını andırır okul kapanışları ve herkes yaptığının semeresini görür. Karne günleri tarih boyunca hemen hemen aynı olagelmiştir. Çalışan kazanmış ve mükafatını almıştır. Tembellik eden ise daima pişman olmuştur. Gelin sizi Osmanlı devrine götürelim ve o dönemin karnelerine bir göz atalım. Bu makalede karneyle ilgili verdiğimiz bilgileri, Çamlıca Basım Yayın Araştırma Kütüphanesi Arşi- vi’nde bulunup Osmanlı’nın son devirlerine ait olan, lise seviyesi birkaç karneye dayandırmaktayız. Osmanlı devrinde iptidai (ilkokul), rüşdiye (ortaokul), idadi-sultani (lise) ile birlikte hususi, askeri, kız ve erkek pek çok mektep olup bunların türlü türlü karneleri bulunmaktaydı. Yine, karnelerin türlü şekiller geçirdikten sonra belli bir forma kavuştukları da bilinmektedir. Karnelerin daha iptidai şekilleri bulunmakla birlikte biz bunlardan bahsetmeyerek tekâmül etmiş karne formunu anlatacağız.

Osmanlı Dönemi Karneleri

Osmanlı devri mekteplerinde, 19. asrın sonlarında yaygınlaşmaya başlayan karneye “cüzdan” denilmekteydi. Bu cüzdanlara “etvâr ve mesai cüzdanı”, “hal ve hareket, sa‘y u gayret cüzdanı” gibi isimler verili- yordu. Karneler günümüzde olduğu gibi dönem sonlarında verilirdi. Fakat o zamanlar, bugünkü gibi iki dönem de^l İİÇ dönem yani üç devre bulunmaktaydı. İlk devre Eylül, Ekim, Kasım devresi; ikinci devre Aralık, Ocak, Şubat devresi; üçüncü devre de Mart, Nisan, Mayıs devre siydi. Bu devrelerin arasında belirli bir müddet tatil olurdu ve bu sırada da cüzdan (karne) veliye mühürletilir veya imza ettirilirdi. Bu cüzdanlar bugünkü karnelerden pek de farklı değildi. Aynı bugünkü gibi ikiye katlanan cüzdanın sağ tarafında dersler ve bunlardan alman notlar, not ortalamaları vs. yazılıyordu. Talebenin sınıfını geçip geçmediği ve geçtiyse hangi derece ile geçtiği de bu tarafa kaydediliyordu.

Ders notlan “günlük notlar” ve “imtihan (sınav) notları” olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Günlük notlarda, öğrencinin her üç devrede her dersten aldığı birer not yazılmaktaydı. Burada alman notun, yıl içinde talebenin derslere katılımıyla alakalı olduğu anlaşılmaktadır. Bazı karnelerde bu kısmın doldurulmayıp boş bırakıldığı görülmektedir.

Türkçe dersine son derece önem verilmekle birlikte kız olsun erkek olsun her talebe, Arapça, Farsça ve yabancı dil (Fransızca) olmak üzere ayrıca üç dil öğrenmektedir. Burada dikkat çeken nokta, o devirde bir talebenin üç dil öğrenmesinin yanı sıra Arapça ve Farsçamn yabancı dil kabul edilmemesidir.

İmtihan notları ise yazılı (tahrîri) ve sözlü (şifahi) imtihan notlarından oluşmaktaydı. Bütün dersler için iki yazılı imtihan yapıldığı görülmektedir. Yazılı imtihanlardan sonra yapılan ve bir nevi son imtihan olma özelliği gösteren sözlü imtihandan ise tek bir not verilmektedir. Yazılı imtihanlarla sözlü notunun ortalaması sınıf geçme (terfi i sınıf) notunu belirlemektedir. Karnenin sol tarafına, öğrencinin aldığı mükâfat ve cezalarla, mektebe devam durumuyla alakalı bilgiler yazılıyordu. Mükâfatlar, bugün okullarda verilen takdir teşekkür benzeri belgelerle alakalı olup bunlardan talebenin kaçar tane aldığı not ediliyordu. Cezalar da bugünkü disiplin durumuyla alakalı bilgileri ihtiva ediyordu. Devam kısmında ise, sadece mektebe devam edilmeyen günler değil, aynı zamanda devam edilen ve geç kalman günler de kaydedilmekteydi.

Yine sol tarafta mektep müdürüyle talebe velisinin imza veya mühürleri de bulunmaktaydı. Bununla ilgili olarak karnenin üzerinde şunlar yazmaktadır: “Her öğrenci, karnesini (cüzdanını) velisine göstererek, imzalatıp veya mühürletip mektebe iade edecektir. Cüzdanını kaybeden veya kirleten yahut velisine vakit ve zamanıyla imzalatıp veya mühürletip mektep idaresine teslim etmeyen öğrenci ceza görür. Talebe velileri işbu cüzdandaki notları inceledikten sonra belirlenen yerini imzalayacak veya tatbik mührüyle m hürleyeceklerdir. ”
Yine karnenin altında boydan boya şu ibare yer almaktadır:

“İhtar: Bu cüzdanın tasdikname savılması ve bununla diğer bir mektebe naklen talebe kabulü caiz olamaz. Bu cüzdan sözlü imtihanlardan ve öğrenci velisinin imzalamasından sonra mektepteki kayıt dosyasında muhafaza edilir.”

Bolu idadisi (Lisesi)

Dersler

Osmanlı devrinde, ilkokuldan liseye, hususi okullardan sanayi mekteplerine, bunların erkek ve kızlara mahsus olanlarına kadar farklı pek çok mektep olup bunların da birçok sınıfları bulunduğundan tabii olarak okunan dersler de farklılık göstermektedir. Bütün bunların incelenmesi ayrı makalelerin konusunu teşkil ettiğinden biz arşivimizdeki karnelerde bulunan derslere göz atmakla yetineceğiz. Bu derslerden bazıları şunlardır: Ulûm-ı Diniye veya Malumât-ı
Diniye (Din Dersi), Lisân-ı Osmâni (Türkçe), Tarih, Coğrafya, Malumat-ı Tabiiye ve Sıhhiye (Tabiat ve Sağlık Bilgisi), Nebatât (Bitki Bilgisi), Fizik, kiimya, Hesab-Cebir (Matematik), Usûl-i Defterî (Def- ter Tutma Usulü), Hendese ve Resm-i Hattı (Geometri ve Çizim), Maiumât-ı Hikemiye (Hikmetli Bilgiler), Malumât-ı Ahlakiye (Ahlaki Bilgiler), Arabi (Arapça), Farisi (Farsça), Lisân-1 Ecnebi (Yabancı dil, genellikle Fransızca olurdu). Resim, Terbiye-i Bedeniye (Beden Eğitimi), Gınâ (Müzik), iktisâd ı Beytî (Ev Ekonomisi), Terbiye-i Etfâl (Çocuk Terbiyesi), El işleri, Dikiş-Biçki, Tabâhat (Yemek Pişir- me). Tavır ve Hareket.

Din dersi, karnelerde ilk sırada yer alan ders olup bu, kendisine verilen ehemmiyeti göstermektedir. Çocuk Terbiyesi, Dikiş-Biçki gibi bazı dersler, kız okullarında okutulan derslerdendir. Türkçe dersine son derece önem verilmek- le birlikte kız olsun erkek olsun her talebe, Arapça, Farsça ve yabancı dil (Fransızca) olmak üzere ayrıca üç dil öğrenmektedir. Burada dik- kat çeken nokta, o devirde bir talebenin üç dil öğrenmesinin yanısıra Arapça ve Farsçanın yabancı dil kabul edilmemesidir.

Okula devam edip derslerine gayretle çalışan, aynı zamanda uslu ve terbiyeli olan talebelere verilen “aferin belgesi”

Hamidiye Ziraat Okulu’nda mükâfat merasim¡

Notlar

Bir zamanlar bizde de olduğu gibi ders notları O’dan 10’a kadardı. Malum olduğu üzere bugün 5 pekiyi, 4 iyi, 3 orta, 2 geçer ve 1 de zayıftır. Toplam beş not ve beş derece bulunmaktadır. Osmanlı devrinde ise 10 not ve 8 derece bulunmaktaydı. Bu notlar ve dereceler şu şekildeydi:

Mükâfat ve Cezalar

Dergimizin 10. sayısında yayınlanmış bir makalemizde teferruatıyla incelediğimiz üzere Osmanlı mekteplerinde mükâfatlar, genellikle ”aferin,tahsin,imtiyaz”adları verilen üç belgeden oluşmaktadır. Bunlardan aferin, gayretli olan talebelere verilen derecesi en küçük belgeydi. Tahsin (beğenme) imtihanda ikinci olanlara, imtiyaz (üstünlük) ise birincilere verilirdi. Bu belgeler türlü renklerde, çeşitli şekillerle süslenmiş farklı ölçülerde kâğıtlardı. Karnede bu belgelerden, okul idaresinden veya dersten olmak üzere, dönem dönem kaçar tane alındığı kaydediliyordu .

Ceza olarak dört tip ceza bulunmaktaydı. Bunlar derecelerine göre tevbih (ikaz mahiyetinde azarlama), izinsizlik, tekdir (daha şiddetli azarlama) ve ihrâc-ı muvakkattir (geçici uzaklaştırma). İncelediğimiz karnelerde olmamakla beraber tenbih, veliye ihbar ve şikâyet, sicille kayıt, katî ihraç gibi daha birtakım cezalar da bulunmaktaydı. Sonuç olarak; yaygınlaşmaya başladıktan kısa süre sonra tekâmül edip belirli bir forma kavuşan Osmanlı devri cüzdanlarının, günümüz karnelerinden pek bir farkının olmadığını görüyoruz. Zaten Osmanlı devri karne formu, Cumhuriyet kurulduktan sonra da uzun yıllar aynen kullanılmıştır. Bu bakımdan birçok hususta olduğu gibi- günümüz için öncü olmuştur. Bugünkü karnelerle mukayese ettiğimizde, Osmanlı devri karnelerinin üstün taraflarının bile bulunduğu bir hakikattir. Sözlerimizi bitirirken, içinde bulunduğumuz hasat zamanında her öğrencinin ektiğini biçmesini temenni ederiz. Karnesinde yüksek not getiren talebeler umarız büyüklerinden bol bahşiş ve iyi hediyeler alırlar. Notları zayıf olanlar ise fazla üzülmesinler. Umarız onlar da seneye çok çalışıp yüksek notlar getirirler.