Owen, Robert

Owen, Robert (d. 14 Mayıs 1771, Newtown
– ö. 17 Kasım 1858, Newtown, Montgomeryshire,
Galler), 19. yüzyıl başlarında
gerçekleştirdiği projelerle büyük etki uyandıran
öncü ütopyacı sosyalist.
On yaşında bir kumaşçının yanma çırak
olarak girdi. İşvereninin zengin kitaplığından
yararlanarak zamanının çoğunu okumayla
geçirdi. On dokuz yaşma geldiğinde
Manchester’da büyük bir pamuk fabrikasında
yönetici olarak çalışmaya başladı.
Manchester firmasının müdürü ve ortağı
olunca ortaklarını Lanarkshire’daki New
Lanark fabrikalarını satın almaya ikna etti.
New Lanark kentinde yaşayan iki bin
kişinin beş yüzü Edinburg ve Glasgow’un
yoksul evlerinden toplanan küçük çocuklardı.
Eğitim ve sağlık hizmetlerinin yetersizliği,
konutların yaşanılmaz durumda oluşu,
suç ve kötü alışkanlıkların yaygınlaşmasına
yol açıyordu. Owen buradaki evlerin onarılmasını
sağladı ve kişisel etkisini kullanarak
insanları düzenli, temiz ve tutumlu yaşamaya
özendirdi. Nitelikli malların maliyet fiyatının az üstünde alınabildiği ve alkollü
içkilerin sıkı gözetim altında satıldığı bir
mağaza açtı. Ama asıl başarısını özel önem
verdiği gençlerin eğitimi konusunda kazandı.
1816’da New Lanark fabrikasında kendi
denetiminde İngiltere’nin ilk anaokulunu
açtı.
Owen başlangıçta bir yabancı olarak kuşkuyla
karşılandıysa da kısa sürede halkın
güvenini kazandı. Fabrika ticari olarak
başarılı olduysa da Owen’in bazı pahalı
projeleri ortaklarını rahatsız etti. Daha çok
kâr etmeyi amaçlayan ortaklarının koyduğu
sınırlamalardan rahatsız olan Owen 1813’te
Robert Owen, A. Harvieu’nün bir suluboya
çalışmasından ayrıntı, 1829;
Ulusal Portre Galerisi, Londra
National Portrait Gallery, Londra
yeni bir şirket kurdu. Yüzde 5’lik bir
getiriyle yetinmeye razı olan ve Owen’m
hayırseverliğine fırsat tanımak isteyen yeni
ortaklar eski şirketi satın aldılar. Yeni
firmanın hissedarları arasında hukuk reformcusu
Jeremy Bentham ve Quaker’lardan
William Ailen da vardı.
Aynı yıl Owen, daha sonra A New View of
Society; or Essays on the Principle of the
Formation o f the Human Character (Yeni
Bir Toplum Görüşü; ya da İnsan Karakterinin
Oluşum İlkesi Üzerine Denemeler)
başlığıyla toplanan dört makalesinden ikisini
yayımladı. Genç yaşta mevcut dinlere her
türlü inancını yitiren Owen, yeni ve özgün
keşfi sandığı bir inanç sistemi geliştirmişti.
Owen’a göre insanın kişiliği, denetleyemediği
koşullarca belirleniyordu. Bu nedenle
birey övgü ya da suçlamanın konusu olamazdı.
İnsan kişiliğinin doğru yönde gelişmesini
sağlayabilmek için insanı küçük yaştan
başlayarak doğru etkiler altında tutmak
gerekiyordu. İnsanın yaptıklarından sorumlu
olmaması ve çocukluğunda aldığı etkiler,
Owen’m bütün eğitim ve sosyal reform
felsefesinin temeliydi.
Bundan sonraki birkaç yıl içinde Owen’m
New Lanark’ta gerçekleştirdikleri ulusal
düzeyde, hatta Avrupa çapında önem kazandı.
New Lanark, toplumsal reformcuların,
devlet adamlarının ve soyluların uğrağı
oldu. Owen’m sistemiyle yetiştirilen çocukların
nazik, güler yüzlü ve sağlıklı olduğunda
herkes görüş birliği içindeydi. Bolluk ve
göreli bir huzur içindeki fabrika ticari
olarak da başarılıydı. Owen 1815’te bütün
ülkede işyerlerinde reformlar yapılması
doğrultusunda çalışmaya başladıysa da çok
etkili olamadı. Ama iki yıl boyunca gerçekleştirdiği
reformlar sosyalizmin ve kooperatif
hareketinin doğuşunda önemli rol oynadı.
İnsan emeğinin makinelerle rekabet
etmesinin sürekli bir sıkıntı kaynağı olduğunu
öne süren Owen, geçerli tek kurtuluş
yolunun insanların birleşik eyleminden ve
makinelerin insana boyun eğdirilmesinden geçtiğini savunuyordu. Yoksulluğun ortadan
kaldırılması yönünde önerdikleri de bu
ilkelere dayanıyordu.
Owen’in önerilerinden biri, işsizler için
“birlik ve işbirliği” köyleri kurulmasıydı.
Her köy, 400-600 hektarlık topraklar üzerinde
yaşayan yaklaşık 1.200 kişiden oluşacak,
herkes kare biçiminde inşa edilmiş,
ortak mutfak ve yemek salonu olan büyük
ve tek bir yapıda yaşayacaktı. Her ailenin
kendi özel dairesi olacak, üç yaşına değin
çocuklara aileleri bakacak, bu yaştan sonra
çocuklar topluluk tarafından ortaklaşa büyütülecek,
ana babalar çocuklarını yemek
saatlerinde ve öbür uygun zamanlarda göreceklerdi.
Owen bu tür toplulukların bireyler,
bölge kiliseleri, yerel yönetimler ya da
devlet tarafından kurulabileceğini düşünüyordu.
Uygun nitelikleri olan kişiler buralarda
gözetimi sağlayacaklardı.
Bu projede öngördüğü nüfus büyüklüğünü
saptarken New Lanark’taki köyden esinlenen
Owen kısa süre sonra bütün toplumun
yeniden örgütlenmesine yönelik yeni bir
proje geliştirdi. Önce büyük ölçüde kendi
kendine yeten 500-3.000 kişilik topluluklar
kurulacak, bunlar ağırlıkla tarımla uğraşacak
ve en gelişmiş makinelerle çalışacaktı.
Bu toplulukların sayısı arttıkça “onlarca,
yüzlerce, binlerce” topluluğu bir araya getiren
federatif birlikler kurulacak, sonunda
bütün dünya ortak çıkarlar doğrultusunda
birleşecekti.
Owen’m yoksulluğun ortadan kaldırılmasına
yönelik önerileri başlangıçta olumlu
tepkiler uyandırıyordu. Ama Owen Londra’daki
büyük bir toplantıda yerleşik dinlere
karşı tutumunu dile getirince kapitalistlerce
kuşkuyla karşılanmaya başladı. Buna
karşın Owen bütün desteğini yitirmedi.
Kendine yeterli topluluklar kurulması planını
yürürlüğe koymak amacıyla 1825’te
ABD’de Indiana’da 12 bin hektarlık bir
arazi satın aldı ve buraya New Harmony
(Yeni Uyum) adını verdi. Owen’m kılavuzluğunda
toplulukta bir süre düzen ve huzur
korunabildi, ama çok geçmeden yönetim
biçimi ve dinin işlevi konusunda farklı
görüşler ortaya çıktı; yeni düzenleme çabaları
da bu anlaşmazlıkları çözemedi. Owen
1828’de topluluktan ayrıldığında servetinin
yüzde 80’ini (40 bin sterlin) yitirmişti.
Owen’i izleyen öbür toplulukların başlıcaları
İngiltere’de kuruldu: Queenwood’daki
(Hampshire) girişime (1839-45) Owen üç yıl
süreyle katıldı; Lanarkshire’da Glasgow
yakınındaki Orbiston’da ve Cork ilindeki
Ralahine’de kurulan iki toplulukla doğrudan
ilgilenmedi.
Owen 1820’de yazdığı “Lanark İline Rapor”
da reformların yetmeyeceğini, toplumsal
düzenin değişmesi gerektiğini ileri sürmüştü.
Topluluklar kurma önerisi fabrika
sisteminde yetişen genç işçilerin ilgisini
çekiyordu. 1820-30 arasında Owen’in görüşlerini
savunan çeşitli dernekler kuruldu,
dergiler yayımlandı. Sendikacılığın gelişmesi
ve işçi sınıfına özgü bir bakış açısının
ortaya çıkması, Owen’m öğretisinin işçilerin
umutlarının bir anlatımı olarak benimsenmesine
yol açtı. Owen 1829’da New Harmony’den
İngiltere’ye döndüğünde sendika
hareketinin önderi olarak karşılandı. Owen
yanlıları sendikalarda kendi kendini yöneten
atölyeler kurulmasına ön ayak oldular.
Bu tür atölyelerin ürünleri için pazar gereksinimi,
1832’de bütün zenginliğin kaynağının
emek olduğu ilkesini benimseyen Ulusal
Eşit Emek Borsası’nın kurulmasıyla sonuçlandı.
Sendikaların görülmedik ölçüde büyümesi
ayrı ayrı sanayi dallarının ve sonunda bütün
sanayinin bu kuruluşlarda örgütlenebileceği
düşüncesini uyandırdı. Owen ve yandaşlarının bütün ülkede sürdürdüğü coşkulu propaganda
sonucunda, Ulusal İnşaat Ustaları
Sendikası inşaat sanayisinin tümünde etkili
bir loncaya dönüştü. 1834’te Büyük Ulusal
Birleşik İşçi Sendikası kuruldu. İşverenlerin
kararlı direnişi ve hükümetle mahkemelerin
ağır baskıları birkaç ay içinde harekete son
verdi. İlk kez bu dönemde halk arasında
tartışılmaya başlayan sosyalizm ancak iki
kuşak sonra sendika hareketinde yeniden
etkinlik kazanabilecekti. Ama Owen’in düşünceleri
zihinlerden silinmedi ve sonunda
dünya ölçeğindeki tüketici kooperatifleri
hareketinin temelini oluşturdu. 1834’ten
sonra Owen eğitim, ahlak ve evlilik gibi
alanlardaki reform önerilerini dile getirdi.
Seksen iki yaşında tinselciliğe bağlandı.
Owen’in en önemli yapıtları arasında Two
Memorials on Behalf o f the Working Classes
(1818; Çalışan Sınıflar Adına İki Önerge),
Lectures on an Entire New State of Society
(1830; Tümüyle Yeni Bir Toplum Biçimi
Üzerine Dersler), The Marriage System o f
the New Moral World (1838; Yeni Ahlak
Dünyasının Evlilik Sistemi), Socialism or
the Rational System o f Society (1840; Sosyalizm
ya da Usçu Toplumsal Sistem) ve
otobiyografisi Life o f Robert Owen Written
by Himself (1857-58; Robert Owen’m Kendi
Kaleminden Yaşamöyküsü) sayılabilir.