ÖZBAŞI, Ege bölgesinde (Aydın ili, Söke ilçesi. Merkez bucağı) kasaba; 5939 nüf. (1990) Aşağı Büyük Menderes ovasındadır. (M)
ÖZBEK i. Orta Asya’da yaşayan bir türk boyu. (Bk. ÖZBEKLKR.) |j Bu boydan olan kimse. | flsim tamlamalarında] Özbeklerle ilgili» özbeklere ait: Özbek edebiyatı.
ÖZALTAY (Vahap), türk atleti ve futboleu-su (İstanbul 1909-ay.y. 1965). Futbola Aydın sultanisinde öğrenciyken başladı. Yunan saldırısı üzerine gittiği Kastamonu sultanîsinde de futbolu sürdürdü. Kurtuluş savaşından sonra İzmir’e gelerek Altay kulübüne ?lr?’ miIlî takım kadrosuna a-
lındı. 1928 Amsterdam Olimpiyat oyunlarına katıldı. Balkan oyunlarında 4X400 Bayrak millî takımında yer aldı; aynı yıl Bulgar-
— Mutf. Özbek pilâvı, bir çeşit etli pilâv; ince soğan, havuç ve etsuyu ile birlikte haşlanmış kuşbaşı et koyarak yapılır. (Buhara pilâvı da denir.) [M]
ÖZBEK, altınordu moğol hanı (öl. 1340). Amcası Toklağu’nun ölümünden sonra han Jldu. (1313). Müslümanlığı kabul etti. Tuna bölgesinde artan bizans ve İslav nüfuzunu kırmak için Edirne’ye kadar bir akın yaptı (1319). Bizans’a karşı çıkan bulgar çan Ge-orgi II Terteı^e yardım bahanesiyle Trakya’ya indi (1323). Bulgar çarının sırplara karşı yaptığı savaşa katıldı ve Köstendil’e kadar gelerek çevreyi yağmaladı (1330). Mısır memlûku Seyfeddin Ebubekir ile dostça ilişkiler kurdu ve ona elçiler gönderdi. Müslüman olduğu halde, hıristiyan misyonerlere karşı hoşgörülü davrandı. Kızkardeşi Kön-çeke yİ, rus knyaz’ı Yuri (1316-1326) ile evlendirdi. Yuri’nin kardeşi knyaz lvan Kali-ta’ya rus birliğini sağlaması için askerî yardımda bulundu. Ayrıca onun, Rus metropo-litliğini, Vladimir’den kaldırarak Moskova’ya getirmesine izin verdi. Cenova ve Venedik ile de antlaşmalar yaptı. (M)
ÖZBEK bin MUHAMMED, Azerbaycan a-tabeki (hük. 1210-1225). lldeniz’in torunu ve Muhammed Pehlevan’m oğlu. İran’ı istilâ eden Hariçmşah hükümdarı Tökiş’in yanma gitti. Tökiç ona Hemedan’ı ıkta olarak verdi. 1197″de abbasî halifesinin gönderdiği bir ordu Jiemedan’ı ele geçirdikten sonra görevine halife adına hüküm sürerek devam etti. Daha sonra Harizmşah hü-kumdarının kumandanı olan Miyacık, He-medan’ı geri aldı. Özbek, Miyacık ile savaşmak üzere Kazvin’e hareket etti; fakat Zen-can üzerinden geri çekildi. Hemedan’ı iş-
Foto. MEYDAN
Eal etti ve Harizmşah tarafından hâkimiyeti tanındı (1189). Rey şehrini ele geçiren Mi-yacık kötü yönetimi yüzünden idam edildi.
Bu sırada Aydoğmuş Rey, Hemedan ve yöresini ele geçirmiş olan Kökçe yı yenince Özbek melik, kendisi de onun müşaviri ve naibi oldu. Daha sonra Özbek atabeklığe getirildi. Aydoğmuş öldürülünce (1213) yerine geçen Mengli, Özbek’e karşı çıktı; fakat halifenin Özbek’i tutması üzerine Meng-li’nin elinde bulunan topraklar pay edildi. Özbek kendi payına düşen kısmı kölesi Ağ-lamıs’ın idaresine bıraktı. 1217’de Ismailîler Ağlamış’ı öldürdüler. Bunun üzerine Özbek Isfahan ı ele geçirdi. Harizmşahların duruma müdahale etmesi üzerine Özbek Azerbaycan’a çekildi. Harizmşahlarla yapılan antlaşmada Özbek’e Azerbaycan ve Arran bırakıldı. 1220’de Moğollar Tebriz ı kuşattığı zaman Özbek kurtuluş fidyesi vermeyi kabul etti. Bu durumdan kurtulmak için Gürcülerle anlaştı. Moğollarla yaptığı savaşı kaybetti. Tebriz Moğollar tarafından tekrar kuşatıldı (1221) ve Özbek yine fidye vermek zorunda kaldı, üçüncü kuşatmada ise, Nahçivan’a çekildi. Moğolların çekilmesinden sonra (1223) Harizmşahların ıç mücadeleleri sırasında Gıyaseddın’m üstüne yürüyen Özbek, yenilgiye uğradı. 1225 te Mogollar İran’ı yeniden işgal ettiler ve Rey’de Harizmşahları yendiler. Hayatlarım kurtaranlar Özbek’e sığındı; fakat Moğolların bunları istemesi üzerine Özbek bir kısmını öldürttü, diğerlerini de Mogollara geri verdi. 1225’te yapılan gürcü istilâsı Özbek tarafından önlendi. Celâleddın Ha-rizmşah aynı yıl Tebriz’i ele geçirdi ve özbek Gence’ye, buradan da Alınca kalesine çekildi. Böylece lldeniz’in soyundan gelen Atabeklerin hâkimiyeti sona erdi. (M) ÖZBEKÇE i. (üîfrek’ten özbek-çe). Türk lehçelerinden biri.
_aNsIKLl Bugün Özbekistan cumhuriyetinin resmî devlet dili olan Özbekçe, eski Çağatay Türkçesinin bir devamıdır. Müşterek Orta – Asya Türkçesinin bir dalı olmakla birlikte, bu lehçeyi, Karluk-Harum TUrkçesi grubundan sayanlar da vardır. Buraya Çağatay, Karluk, Uygur, Karahanlı Türkçcsi ve Ahmed Yesevî dili de girer. SiVe Özelliği bakımından Özbekçe, edebi , bir türkçe değerini taşır.
• Fonetik, özbekçede i sesi, ı ile i arası bir ses değerindedir: oldi, kişt (kış) kelimelerinde görüldüğü gibi. Aynı fonetik karakterde olarak x ünlüsü kullanılır: s« (gül), kum v.b. Her iki e vokali (i – e) kalmıştır.
Ü ünlüsü daha çok u ve o ünlüsüne kaçma eğilimindedir; fakat ünsüzün karakterine göre, yeni telaffuzlar da alabilir. O ünlüsü her hecede kullanılır; kozon (kazan); künok (konak) gibi, ünsüz bakımından ng varlığını korumuş durumdadır. Aynı durum h için de söz konusudur.
• Morfoloji. Birinci şahıs eki yerine birinci şahıs; mert ifei-men (ben İşçiyim). Genetlf eki, -nlng; akuzatif, -nl; datif, -go; ablatif -dan: lokatif, -da’ûır. Ünsüz ikizleşmesi,’sayılarda geniş ölçüde görülür: (yedi); sakkiz (sekiz); tükkiz (dokuz); ıı«ı (otuz); million (milyon); mOtlard (milyar)
bi. Fiil çekiminde şimdiki zaman çekimi oldukça büyük değişiklik gösterir; işlay men (ben işliyorum) veya Iflay yapman (ben [şimdi] çalışıyorum); şimdiki zamanın başka bir çekimi kele-yeltrman (geliyorum) şeklindedir. Geçmiş zaman çekimi: tjladim (işledim) veya işlagan-man (işledim). Yardımcı fiillerle yapılan fiil çekimleri şöyle-dir: işlagan edim (işledim); iflar-trdim (işlerdim); iflar-man (işlerimY.ktham (gelsem) v.b. özbekçede fiil çekiminin bütün şekilleri kullanılır. (M)
