palinoloji,

palinoloji, çiçektozu, spor ve tohumların
tanımlanmasını, sınıflandırılmasını ve bunlardan
stratigrafi (katmanbilim), paleoklimatoloji
ve arkeolojiye ilişkin sorunların
çözümlenmesinde yararlanılmasını konu
edinen bilim dalı. Palinoloji, özellikle Pleyistosen
Bölümde (y. 2,5 milyon – 10 bin yıl
önce) çevre koşullarında gerçekleşen değişimlerin
belirlenmesinde yararlı olmuştur.
Göl ve bataklık tortullarındaki çiçektozlarının
incelenmesiyle bitki örtüsündeki değişmelerin
düzeni saptanmış, böylece Pleyistosen’deki
iklim değişiklikleri anlaşılabilmiştir.
Daha yakın çağlar üzerindeki palinoloji
çalışmalarıyla da, dünyanın çeşitli yerlerindeki
insan topluluklarının yerleşim ve toprak
kullanım düzenlerinin anlaşılması olanaklı
duruma gelmiştir.
Yer’deki kayaç katmanlarında bulunan
bitki mikrofosilleri (palinomorflar) yalnızca
çiçektozları değil, aynı zamanda sporlar, ufalanmış bitki dokusu kırıntılan ve çoğu
suda yaşayan öteki canlıların mikrofosilleridir.
Çiçektozları ve sporlar morfolojik açıdan
karmaşık maddelerdir, bu nedenle
belirlenip tanımlanabilirler; ayrıca bunlar
çok büyük miktarlarda üreyip çevreye saçıldıklarından,
istatistiksel olarak bol miktarlarda
çiçektozu ve spor fosili toplulukları
elde edilebilmektedir. Mikrofosil örnekleri
tortullardan ve tortul kayaçlardan kimyasal
ve mekanik yöntemlerle çıkartılır.
Çiçektozları ve sporlar bitkilerin öteki
bölümlerine oranla çürümeye karşı çok
daha dayanıklı olduğundan, bunların fosilleri
de daha uzun ömürlüdür. Organik
mikrofosillerin başlıca birikim ortamlan
karalar, kara parçalarının çöküntü bölgelerinde
oluşan su kütleleri ve denizlerdir;
bunlar aynı zamanda tortul kayaçların da
çökelme ortamlarıdır. En yaygın bulunan
palinomorflar olan çiçektozları ve sporlara
toprakta, akarsu çökellerinde, buzullarda
ve kara-deniz geçiş ortamları ile deniz
ortamlarında rastlanır. Ne var ki, fosil
topluluklarının başka katışkı malzemeleriyle
karışma olasılığı yüksek olduğundan, bu
durum fosillerin çözümlenmesinde önemli
sorunlar doğurabilir.
Çiçektozları ve sporlar çok küçük boyutlarda
olduğundan (çoğu 200 mikrondan
daha küçük), bunlar tortul tanecikleri biçiminde
taşınır ve çökelir. Büyük bölümü
çökelme sırasında tortullara karışır ve genel
olarak çökeli etkileyen tüm değişim süreçlerinden
bunlar da geçer. İyi korunmuş
palinomorfların en bol miktarlarda bulunduğu
yerler, zaman içinde yavaş yavaş çökelmiş,
değişime uğramamış, ince taneli tortul
kayaçlardır; oluşum sırasında eğer çökel
fazlaca sıkışarak ya da çökelin üstüne çok
miktarda malzeme yığılarak tortulda önemli
bozulmalar olmazsa ve tortul çökelme sonrasında
fazlaca ufalanma etkisi altında kalmazsa,
palinomorflar özgün yapılarını daha
uzun süre koruyabilirler.
Prekambriyen Zamana (y. 4 milyar – 570
milyon yıl önce) kadar uzanan en yaşlı
kayaçlardaki bitki mikrofosilleri üzerindeki
ilk araştırmaları Sovyet paleontologlar başlattılar
ve son 25 yıl içinde de bu alanda
önemli çalışmalar gerçekleştirildi. Bu yaşlı
kayaçlardaki mikrofosiller bir ölçüde bozulmuş
olmakla birlikte, bunlardan gene de
önemli stratigrafik bilgiler edinmek olanaklıdır.
Öte yandan, açıkça tanımlanabilecek
bir bitki örtüsünün varlığına işaret edecek
bol miktarda damarlı bitki fosili içeren ve
böylece aralarında tartışmasız stratigrafik
bağıntılar kurulabilecek en eski kayaçlar
Silüriyen Döneme (y. 430-395 milyon yıl
önc’e) aittir. Çiçektozları ve sporlar hemen
hiçbir zaman katışıksız fosil çökelleri halinde
bulunmaz; bunlar çoğunlukla başka organik
malzemelerle, kum, mil ve kil gibi
tortul taneciklerle ve inorganik tuzlar gibi
öteki kayaç oluşturucu maddelerle karışmış
durumdadır. Fosil çiçektozları ve sporların
büyük bölümü çökelme yerlerine daha
uzaktaki bitkilerden gelmiştir; ama tortullann
bir bölümünde, çökelme bölgesindeki
sularda yaşayan bitki ve hayvan kalıntıları
ile kamçılardan ve alglerden türeyen fosiller
de bulunur. Bütün bu kaynaklardan toplanan
verilerle stratigrafik bağıntılar kurularak
tarihlendirmeler yapılır, ayrıca çökelme
bölgesinin ve bu bölgeye yakın daha geniş
bir çevrenin paleoekolojisi belirlenir. Tortulların
organik bileşenleri ve mineral tanecikleri
büyük uzaklıklara taşınmış olabilir.
Örneğin, Venezuela ve Kolombiya’da And
Dağlarında yaşayan kızılağaçların çiçektozları
Orinoco Irmağı boyunca taşınarak Venezuela’nın
kuzeydoğu kıyılarına kadar ulaşır
ve bölgeden 800 km uzaktaki deniz ortamında çökelir. Çiçektozları atmosferde
de büyük uzaklıklara taşınabilir; Avrupa’da
yaşayan denizüzümleri (Ephedra) ile Kuzey
Amerika’da yaşayan Ambrosia cinsinin çiçektozlarının
Atlas Okyanusu üzerinde
1.700 km kadar taşındıkları belirlenmiştir.
Ne var ki, günümüzdeki çiçektozu yağmurları
üzerinde yapılan araştırmalar, fosil
olarak günümüze kalan çiçektozlannın büyük
bölümünün tortul çökellere oldukça
yakın uzaklıklardan taşınmış olduğunu açığa
çıkarmıştır. İnce bir ağaç dalı belirli bir
uzaklıktaki çiçektozlarını üzerinde toplayabilir
ve bu nedenle belirli bir bölgede
çökelen çiçektozları ancak o bölgeye ilişkin
bilgi verir. Bu nedenle, çiçektozlarının incelenmesine
dayalı olarak, dünyanın çeşitli
bölgelerindeki kayaç katmanları arasında
stratigrafik bağıntılar kurulamaz; bunun
için karbon -14’le tarihlendirme gibi değişik
yaş belirleme çalışmalarına gereksinim vardır.
Kayaç katmanlarında gerçekleştirilen
çiçektozu ve spor sayımlan bir grafik üzerinde
gösterilir; grafiğin eksenlerinden biri
fosillerin stratigrafik konumunu ya da derinliğini,
öteki ise tanımlanmış fosil cinsi ya
da türünün göreli ya da mutlak bolluğunu
gösterir. Bu diyagramlar, tür ve sıklık
bakımından çevre çiçektozlanndan ve sporlarından
net olarak ayırt edilebilen homojen
ve tanımlanmış çiçektozu ve spor kuşaklarına
ya da bölgelerine ayrılır. Bu
bölgeler daha sonra stratigrafik dizilişin,
tortul nitelikleri, kimyasal bileşim ve öteki
fosil verilerine dayalı olarak ayırt edilen alt
bölümleriyle karşılaştırılır. Eskiden bu tür
çözümlemeler görsel olarak gerçekleştirilirdi;
bugün ise bilgisayarlara dayalı sayısal
yöntemlerden yararlanılmaktadır.